corpusthomisticum.org

Thomas-Lexikon: A

  • ️Enrique Alarcón
Thomas von Aquin (Joos van Ghent & Pedro Berruguete, Musée du Louvre, Paris)        
CORPUS THOMISTICUM
 
Ludwig Schütz
Thomas-Lexikon
 
A
 
 
3. Auflage von Enrique Alarcón vorbereitet
Pamplona, Universität von Navarra, 2006


 








a) von: haec enim praepositio a denotat principium agens, 4 sent. 1. 1. 4. 1 c; vgl. 1 sent. 15. 3. 1 ob. 5; 32. 2. 2. 1 c; quod ab angelo sit maxime intelligibilis, th. I. 12. 4 ob. 2; a quo cognoscibilis est, ib. 16. 1 c; quod est a principio (sc. productum), ib. 41. 1 ad 2; ens ab alio, pot. 3. 13 ob. 1; aliquid a natura (sc. procreatum), 2 phys. 2 b; est actus agentis ut ab hoc, 3 phys. 5 i.

b) von ­ aus, von ­ her: a materia aliqualiter elevatus est, th. I. 12. 4 ad 3; genus sumitur a materia, ib. 76. 3 ob. 4; omnia, quae habent ordinem ad unum aliquid, licet diversimode, ab illo denominari possunt, ib. III. 60. 1 c; Deus nominatur a suis effectibus, nom. 7. 2; denominantur omnes res verae a prima veritate, verit. 1. 5 c; vel a medio, 3 cael. 7 b.

c) in Bezug auf: natura sensibilis, a qua dicitur animal, th. I. 13. 12 c; finis non est omnino aliquid extrinsecum ab actu, ib. I. II. 1. 3 ad 1; occultat eas a nobis, 2 cael. 21 a; vgl. ib. 26 n.

  • Zu prius, a quo non convertitur consequentia essendi sive subsistendiprior sub a.

d) von ­ wegen, wegen, um ­ willen: hoc a lite id est propter litem, 2 cael. 24 c.






abgelösterweise, d. i. ohne Rücksicht auf diesen oder jenen besondern Umstand, unbedingtermaßen, ganz im Allgemeinen, überhaupt, platterdings, einfachhin, schlechtweg, synonym mit simpliciter (← sub b), der Gegensatz zu ex sive sub condicione, existente aliqua condicione (← sub a), in comparatione sive per comparationem (← sub b), in ordine ad aliquid (→ ordo sub b), cum relatione (←), relative (←), quantum ad aliquid (th. I. 70. 3 ad 2), secundum quid (→ secundum), suppositione facta (7 phys. 2 d), sub suppositione (← sub a) u. a. m. (→ complexus): verum absolute loquendo prius est, th. I. 16. 4 c; universaliter et absolute loquendo, ib. 113. 7 c; simpliciter et absolute loquendo, ib. II. II. 185. 2 ad 1; vgl. ib. III. 16. 10 ob. 2; cg. I. 22.






a) abgelöst, losgemacht, befreit, synonym mit abstractus und separatus (←): ostendit hominem absolutum, th. III. 84. 3 ad 5; caelo ab omni contrarietate absoluto, cg. II. 70; absolutum, a corpore non dependens, ib. 81; a corporalibus sensibus esse absolutum, ib. III. 47; a cura temporalium absolutos esse, ib. 134/135; operationem absolutam a corpore, 1 sent. 3. 4. 1 c; quod omnino absolutum est a successione, ib. 37. 2. 1 ad 4; a corporalibus curis magis absoluta, 4 sent. 9. 1. 4. 1 ad 2; absolutus ab una excommunicatione, ib. 18. 2. 5. 3 c.

b) keine Beziehung auf etwas nehmend, beziehungslos, unbedingt, einfachhinig, schlechthinig, der Gegensatz zu condicionalis, condicionatus, relativus und relatus (←): sumi pro absoluto, th. I. 29. 4 c; simplicius et magis absolutum, ib. 82. 3 c; aut igitur illud absolutum est unum tantum, aut sunt duo absoluta, cg. IV. 10; dividit per absolutum et relatum, 1 sent. 1 div.; est terminatum et absolutum, non dependens ab alio, 5 met. 19 a; vgl. pot. 2. 4 c; 1 gener. 1 f & 2 a.

  • Quod est per essentiam suam relativum, posterius est absoluto, → relativus. Relatio non potest esse absque aliquo absoluto, → relatio.





a) Enthaltung von Speise, der Gegensatz zu sobrietas: abstinentia ex suo nomine importat (bedeutet) subtractionem ciborum, th. II. II. 146. 1 c; vgl. ib. 143. 1 c; 4 sent. 15. 3. 1. 2 ad 3.

  • Zu votum abstinentiaevotum sub a.

b) Enthaltsamkeit im Sinne einer Tugend oder eines Tugendaktes, der Gegensatz zu gula (←): alio modo (abstinentia) potest accipi, secundum quod est ratione regulata, et tunc significat vel habitum virtutis vel actum, th. II. II. 146. 1 c; abstinentia est specialis virtus, ib. 2 c; vgl. ib. 15. 3 c; I. II. 60. 5 a.

  • Über den Unterschied zwischen abstinentia & castitascastitas, über den zwischen abstinentia & continentiacontinentia sub b.





nach Weise der Verallgemeinerung, im Sinne derselben (vgl. abstractio sub c), synonym mit abstractive und in abstracto (←), der Gegensatz zu concrete, concretive (←), in concretione und in concreto (← sub c).






Abziehung, Herausziehung, Abtrennung, Wegnahme (vgl. abstrahere sub I), synonym mit resolutio (←):

a) im ontologischen Sinne: ad perfectam operationem intellectus requiritur quidem abstractio ab hoc corruptibili corpore, th. I. II. 4. 6 ad 3; vgl. cg. II. 79; hoc fiebat per abstractionem albedinis prius commixtae, 1 phys. 9 l; alia vero fiunt abstractione, sicut ex lapide fit per sculpturam imago Mercurii, ib. 12 i; per abstractionem a mixto, 1 gener. 1 f; abstractionem in essentiis rerum, 1 met. 10 b.

b) im psychologischen Sinne: uno quidem modo secundum quandam abstractionem, th. I. II. 77. 1 c; necesse est fieri abstractionem a sensibus, ib. II. II. 173. 3 c; vgl. ib. 175. 1 c; verit. 12. 9 c; 13. 1 ad 12.

c) im erkenntnistheoretischen Sinne, d. i. Herausziehung des Allgemeinen aus dem Besondern, Verallgemeinerung, synonym mit resolutio (← sub b), der Gegensatz zu concretio (← sub c): cum dicitur universale abstractum, duo intelliguntur, scilicet ipsa natura rei et abstractio seu universalitas, th. I. 85. 2 ad 2; ipsam universalitatem seu abstractionem a dictis condicionibus materiae, log. 1. 1; intellectus noster potest in abstractione considerare, th. I. 12. 4 ad 3; formae fiunt intellectae in actu per abstractionem, cg. I. 44; vgl. ib. 98; II. 82.

  • Zu cognoscere in abstractione & per a.cognoscere sub b; zu dicere per a.dicere sub c; zu fieri a.fieri; zu modus a.modus sub b; zu via a.via sub c.
  • Arten der erkenntnistheoretischen abstractio sind: 1. abstractio a materia sive a materialibus condicionibus (4 sent. 44. 3. 3. 2 ad 3) = die Abstraktion von der Materie oder von den materiellen Bestimmungen. 2. a. a materia individuali, a. a materia sensibili & a. a materia intelligibili (3 anim. 8 c; vgl. th. I. 85. 1 ad 2) = die Abstraktion (der Form) aus der individuellen, die aus der sensibelen und die aus der intelligibelen Materie; vgl. materia sub c. 3. a. a materia intelligibili, → a. a materia individuali. 4. a. a materia sensibili, ≈ .5. a. a materialibus condicionibus, → a. a materia. 6. a. formae a materia sive speciei a materia & a. universalis a particulari (th. I. 40. 3 c; 42. 2 ob. 1; trin. 2. 1. 3 c; comp. 1. 62; 3 met. 7 a; 12 met. 2 a) = die Abstraktion der Form aus der Materie und die des Allgemeinen aus dem Besondern (duplex fit abstractio per intellectum, una quidem, secundum quod universale abstrahitur a particulari, ut animal ab homine, alia vero, secundum quod forma abstrahitur a materia, sicut forma circuli abstrahitur per intellectum ab omni materia sensibili. Inter has autem abstractiones haec est differentia, quod in abstractione, quae fit secundum universale et particulare, non remanet id, a quo fit abstractio; remota enim ab homine differentia rationali, non remanet in intellectu homo, sed solum animal. In abstractione vero, quae attenditur secundum formam et materiam, utrumque manet in intellectu; abstrahendo enim formam circuli ab aere remanet seorsum in intellectu nostro et intellectus circuli et intellectus aeris, th. I. 40. 3 c; vgl. ib. 85. 1 ad 1). 7. a. intellectus sive per intellectum (ib. 40. 3 c; 85. 1 ad 1; trin. 2. 1. 3 c; 3 anim. 12 g; 1 met. 10 b; 12 met. 2 a) = die Abstraktion der Vernunft, welche der abstractio sensus sive per sensum d. i. der sinnlichen Abstraktion entgegengesetzt ist (sensus accipit speciem a re sensibili, th. I. 42. 2 ob. 1). 8. a. maior & a. minor (4 sent. 44. 3. 3. 2 ad 3) = die größere oder weiter fortgesetzte und die kleinere oder weniger weit fortgesetzte Abstraktion. 9. a. minor, → a. maior. 10. a. per intellectum, → a. intellectus. 11. a. speciei a materia, → a. formae a materia. 12. a. universalis a particulari, ≈ .
  • Abstractio non est nisi unitorum (verit. 13. 3 ob. 7) = nur dasjenige kann abstrahiert werden, was mit einem andern geeint oder verbunden ist.

d) im mystischen Sinne, synonym mit alienatio: consistit in quadam abstractione a sensibilium phantasmatibus, th. II. II. 15. 3 c; elevatur ad aliqua supernaturalia cum abstractione a sensibus, ib. 175. 1 c; prophetiae inspiratio quandoque fit cum abstractione a sensibus, verit. 12. 9 c; quod abstractioni a carnali vita, 4 sent. 49. 5. 2. 1 ad 3.






nach Weise der Abstraktion, im Sinne derselben (vgl. abstractio sub c), gleichbedeutend mit abstracte (←): neque etiam homo dicitur ambulatio aut motus abstractive, 9 met. 6 d.

  • Zu dicere abstractivedicere sub c; zu sumere a.sumere sub c.





abgezogen, losgelöst, weggenommen, abgetrennt im ontologischen, psychologischen, erkenntnistheoretischen und mystischen Sinne des Wortes, synonym mit absolutus und separatus (←) .

  • Unter abstractum im erkenntnistheoretischen Sinne, welches den Gegensatz zu concretum (← sub c) bildet, versteht man das abstractum a materia (spir. 1 ad 11) d. i. das aus der Materie oder den individuellen Bestimmungen eines Dinges mittels der Vernunft Herausgezogene, m. a. W. das begriffliche Allgemeine oder die gedachte Natur und Wesenheit eines Dinges; vgl. th. I. 85. 2 ad 2; cg. IV. 81.
  • Quanto aliquid est simplicius et abstractius, tanto secundum se est nobilius et altius (th. I. 82. 3 c) = je einfacher und allgemeiner etwas ist, desto edler und erhabener ist es an sich.





I. abziehen, loslösen, wegnehmen, abtrennen (vgl. abstractio & abstractus):

a) im ontologischen Sinne: secundum rem non sunt abstracta, th. I. 85. 1 ad 1; ab obsequio domini sui abstraheretur, ib. II. II. 88. 8 ad 2; quae igitur omnino abstrahuntur a tempore, cg. III. 84; ens divinum, quod abstrahitur a materia et motu, 2 sent. 2. 2. 2 ad 4; ab huiusmodi delectationibus carnis spiritum suffocantibus omnino se abstrahit, 4 sent. 49. 5. 2. 3 c; abstrahitur aliquid per corruptionem, 1 gener. 7 c.

b) im psychologischen Sinne: sunt abstracti a cura temporalium rerum, th. I. II. 89. 2 ad 3; abstrahere sensum suum a spiritualibus, ib. II. II. 46. 2 ad 2; vgl. ib. 146. 2 c; tanto magis abstrahitur a sensibilibus, cg. III. 47; mentem a Deo totaliter abstrahit, ib. 121; a sensibus abstrahitur vel per somnium vel per aegritudinem, verit. 8. 12 ad 3.

c) im erkenntnistheoretischen Sinne: cuius virtute intelligibiles conceptiones ab eis abstrahimus, th. I. 12. 13 c; quod humanitas apprehendatur sine individualibus condicionibus, quod est ipsam abstrahi, . . . accidit humanitati, ib. 85. 2 ad 2; ut scilicet (illae similitudines) sint abstractae a condicionibus individuantibus materialibus, cg. II. 77; vgl. ib. III. 41; ea vero, quae sunt in sensibilibus, abstrahit intellectus, non quidem intelligens ea esse separata, sed separatim vel seorsum ea intelligens, 3 anim. 12 g; vgl. 2 phys. 3 e.

  • Arten des abstrahere im erkenntnistheoretischen Sinne sind: 1. abstrahere a materia & a. a motu (th. I. 85. 1 a; 2 phys. 3 e) = von der Materie und von der Bewegung etwas abstrahieren. 2. a. a materia communi & a. a materia individuali sive signata (th. I. 85. 1 ad 2; cg. II. 50; 3 anim. 8 b) = von der allgemeinen und von der individuellen oder so und so bezeichneten Materie (die Form) abstrahieren; vgl. materia sub c. 3. a. a materia individuali, → a. a materia communi. 4. a. a materia intelligibili & a. a materia sensibili (th. I. 85. 1 ad 2; 2 anal. 9 c; 2 phys. 3 e; 3 anim. 8 b) = von der intelligibelen und von der sensibelen Materie (die Form) abstrahieren; vgl. materia sub c. 5. a. a materia sensibili, → a. a materia intelligibili. 6. a. a materia signata, → a. a materia communi. 7. a. a motu, → a. a materia. 8. a. formam a materia sive a. speciem a materia & a. totum a parte sive universale a particulari (th. I. 40. 3 c; 85. 1 ad 1; 2 phys. 3 e; 8 met. 1 c) = die Form von der Materie und das Ganze von dem Teil oder das Allgemeine von dem Besondern abstrahieren. 9. a. per intellectum (th. I. 40. 3 c; 85. 1 ad 1; trin. 2. 1. 3 c) = vermittels der Vernunft abstrahieren. 10. a. per modum compositionis et divisionis & a. per modum simplicitatis (th. I. 85. 1 ad 1) = nach Weise der Verbindung und Trennung oder der Bejahung und Verneinung (sicut cum intelligimus, aliquid non esse in alio vel esse separatum ab eo, ib.) und nach Weise der Einfachheit oder in einfacher Weise (etwas) abstrahieren (sicut cum intelligimus unum, nihil considerando de alio, ib.). 11. a. per modum simplicitatis, → a. per modum compositionis et divisionis. 12. a. speciem a materia, → a. formam a materia. 13. a. totum a parte, ≈ . 14. a. universale a particulari, ≈ .
  • Abstrahentium non est mendacium (ib. 7. 3 ob. 1; 1 sent. 30. 1. 3 ad 1), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: οὐδὲ γίγνεται ψεῦδος χωριζόντων (Phys. II. 2, 193. b. 35) = diejenigen, welche aus einem Dinge etwas bloß abstrahieren, ohne es zugleich als von dem Dinge getrennt existierend zu bezeichnen, begehen keine Unwahrheit; quamvis enim (mathematica) non sint abstracta secundum esse, non tamen mathematici, abstrahentes ea secundum intellectum, mentiuntur, quia non asserunt, ea esse extra materiam sensibilem, hoc enim esset mendacium, sed considerant de eis absque consideratione materiae sensibilis, quod absque mendacio fieri potest, 2 phys. 3 e.

d) im mystischen Sinne, synonym mit alienare: magis a corporibus abstrahitur, th. I. 12. 11 c; vgl. ib. I. II. 4. 6 ob. 3; intellectum abstrahi a viribus animae sensitivae, ib. II. II. 175. 5 ob. 3; vgl. 2 Cor. 12. 1.

II. absehen, Abstand nehmen: quantitas mathematica non abstrahit a materia intelligibili (→ materia), th. III. 77. 2 ad 4; scientia naturalis a materia abstrahit, trin. 2. 1. 2 ad 1; vgl. ib. ad 2; dicitur abstrahere a materia sensibili et naturali, 2 phys. 3 e; vgl. 3 cael. 3 c; 3 anim. 8 b; 1 met. prol.






missbräuchlicherweise.

  • Zu agere abusiveagere sub a.





missbräuchlich.






a) Annahme, Inempfangnahme, Aufnahme, synonym mit acceptio (← sub a): et secundo per acceptationem appetitus, th. I. 83. 3 ad 2; dicit (besagt) acceptationem essentiae in perfecta similitudine, 1 sent. 4. 1. 1 c.

b) Angenehm-Machung: gratia enim acceptationem quandam ponit in eo, qui habere gratiam dicitur, ut scilicet sit acceptus ei, cuius gratiam habet, 2 sent. 26. 1. 1 ob. 1; vgl. ib. ob. 2, c & ad 1.






a) Annahme, Inempfangnahme, Empfang, Aufnahme, der Gegensatz zu datio: primo quidem acceptio ipsius, th. II. II. 16. 2 c; datio et acceptio est contra legem, ib. 32. 7 c; quaelibet acceptio Spiritus sancti, ib. III. 84. 4 ad 2; dico acceptionem contrarietatis, 5 phys. 8 d; vgl. 7 phys. 5 d.

  • Eine Art dieser acceptio ist die acceptio supernaturalis (verit. 12. 7 c) = der übernatürliche Empfang.

b) Erfassung, Auffassung, Verständnis: est in acceptione intellectus, th. I. 3. 3 ad 1; sicut verum ponit (behauptet) acceptionem adaequatam rei, ita falsum acceptionem rei non adaequatam, ib. 17. 4 c; scilicet acceptionem sive repraesentationem rerum, ib. II. II. 173. 2 c; ex multis experimentis universalis acceptio, cg. II. 76; mutari de vera acceptione principiorum in falsam, ib. IV. 95; secundum acceptionem Augustini, mal. 3. 15 c.

  • Als eine Art der acceptio gehört hierher die acceptio simplex (th. I. 83. 4 c; cg. I. 58) = die einfache Auffassung oder Vorstellung einer Sache, einfach genannt, weil sie mit einer Aussage von der Sache nicht verbunden ist.

c) Rücksichtnahme, Parteilichkeit: non est acceptio personarum, si non serventur aequalia in personis inaequalibus, th. I. II. 97. 4 ad 2; acceptio personarum locum habet in his, quae ex debito dantur, ib. 98. 4 ad 2; rerum acceptio non est peccatum, ib. II. II. 63. 1 ob. 2; acceptio personarum est peccatum, inquantum contrariatur iustitiae, ib. 2 c; vgl. ib. 1 ad 3 & 4 ad 1.

d) Annahme, Unterstellung: sequitur, quod non sit demonstratio, sed petitio (← sub b) vel acceptio principii, 2 anal. 3 k; vgl. ib. b & e; 5 d-g.






Rücksichtnehmer, parteiisch: non enim est personarum acceptor, qui ex liberalitate de suo dat uni et non alteri, th. I. II. 98. 4 ad 2.






a) sich ereignend, vorkommend, Ereignis, Vorkommnis, Vorfall: quandoque quidem ex aliquo accidenti extrinseco, th. I. 99. 2 ad 2; casuale et in paucioribus accidens, cg. III. 5; multa accidentia sunt, quibus homines coguntur, ib. 132/133; effectum accidentem ex operatione, 4 sent. 45. 2. 2. 2 ad 4; testatur accidens id est eventus, 1 met. 3 b.

b) Hinzukommendes, Zukommendes im weitern Sinne des Wortes, d. i. dasjenige, was zu seiner Existenz eines andern als seines Subjektes bedarf, synonym mit praedicatum (← sub b), der Gegensatz zu substantia (← sub a): si accidens accipiatur, secundum quod dividitur contra substantiam, th. I. 77. 1 ad 5; accidentis enim esse est inesse, ib. 28. 2 c; accidens est res, cuius naturae debetur esse in alio, quodl. 9. 3. 5 ad 2; vgl. th. III. 77. 1 ad 2; pot. 8. 2 c; 5 met. 22 h; esse in subiecto non est definitio accidentis, sed e contrario res, cui debetur esse in alio, et hoc nunquam separatur ab aliquo accidente nec separari potest, quia illi rei, quae est accidens, secundum rationem suae quidditatis semper debetur esse in alio, 4 sent. 12. 1. 1. 1 ad 2.

  • Arten des accidens in diesem Sinne sind: 1. accidens commune & a. proprium (th. I. 3. 4 c; 29. 1 ad 3; 74. 1 ob. 4; 77. 6 a; I. II. 2. 6 c; cg. I. 23; III. 69 & 97; 1 sent. 3. 4. 2 c) = das gemeinsame und das eigentümliche Akzidenz (dico, quod sunt accidentia, non quod sint communia accidentia, quae non fluunt ex principiis speciei, sed consequuntur principia individui, sed sicut propria accidentia, quae consequuntur speciem, originata ex principiis ipsius, 1 sent. 3. 4. 2 c). 2. a. completum (trin. 1. 2. 2 ad 5) = das vollständige oder vollständig ausgebildete Akzidenz. 3. a. compositum sive copulatum & a. simplex sive simpliciter (7 met. 4 d) = das (in seiner Definition mit einem bestimmten Subjekte) zusammengesetzte oder verbundene und das einfache oder (mit einem Subjekte) nicht verbundene Akzidenz (concavitas est simpliciter accidens, praecipue in comparatione ad nasum, cum nasus non sit de intellectu concavi, simitas autem est accidens compositum, cum sit nasus de intellectu eius, ib.). 4. a. copulatum, → a. compositum. 5. a. exterius (th. I. 17. 1 c; 57. 1 ad 2; cg. IV. 1) = das äußere oder sinnfällige Akzidenz. 6. a. extraneum sive quod omnino per accidens se habet & a. per se (th. I. 3. 6 c; 77. 6 c; I. II. 7. 2 ad 2; cg. I. 50; 1 anal. 14 a; 6 met. 2 f-k; ente 2 e) = das fremdartige oder nach Weise eines Nebenbei sich verhaltende und das einem Dinge als solchem und gemäß seiner Natur und Wesenheit zukommende Akzidenz (sicut risibile est per se accidens hominis, quia huiusmodi accidentia causantur ex principiis subiecti, th. I. 3. 6 c). 7. a. gratuitum totius naturae & a. individuale sive individuans sive individui (ib. 54. 3 ad 2; 100. 1 c; 101. 1 ad 1; I. II. 7. 1 a; cg. I. 65; 5 met. 22 h) = das der Natur einer ganzen Art verliehene (vgl. a. naturale) und das individuelle oder individualisierende m. a. W. das einem Individuum als solchem zukommende Akzidenz (accidens vero, quod est individui, non consequens totam speciem, consequitur materiam, quae est individuationis principium, th. I. 54. 3 ad 2). 8. a. individuale sive individuans, → a. gratuitum totius naturae. 9. a. individui, ≈ .10. a. innaturale & a. naturale (ib. 101. 1 ad 1; mal. 4. 2 ad 9) = das nicht naturgemäße und das naturgemäße Akzidenz (accidens naturale causatur ex principiis subiecti, non autem accidens innaturale, cuiusmodi est peccatum originale, mal. 4. 2 ad 9; vgl. a. gratuitum totius naturae). 11. a. inseparabile & a. separabile (1 sent. 26 exp.; qu. anim. 12 ad 7; 1 anal. 14 a) = das nicht abtrennbare und das abtrennbare Akzidenz (quaedam, sc. accidentia individui, habent causam permanentem in subiecto, et haec sunt accidentia inseparabilia, quaedam vero habent causam non permanentem in subiecto, et haec sunt accidentia separabilia, ut sedere et ambulare, qu. anim. 12 ad 7). 12. a. manens & a. non manens sive pertransiens (5 met. 7 a) = das bleibende (sicut habitus, qui sunt difficile mobiles, ib.) und das nicht bleibende oder vorübergehende Akzidenz (sicut passiones, ib.). 13. a. naturale, → a. innaturale. 14. a. non manens, → a. manens. 15. a. per se, → a. extraneum. 16. a. pertransiens, → a. manens. 17. a. proprium, → a. commune. 18. a. quod omnino per accidens se habet, → a. extraneum. 19. a. sensibile sive sensu perceptibile (4 sent. 12. 1. 2. 1 ad 2; 2 cael. 14 f) = das sinnlich wahrnehmbare Akzidenz. 20. a. sensu perceptibile, → a. sensibile. 21. a. separabile, → a. inseparabile. 22. a. simplex sive simpliciter, → a. compositum.
  • Accidens magis proprie dicitur entis, quam ens (th. I. 45. 4 c; 90. 2 c; 3 sent. 6. 2. 2 c; pot. 3. 8 c; 7 met. 1 b; Aristoteles: Met. VI. 1, 1028. a. 18) = von dem Akzidenz heißt es eigentlicher und mit mehr Recht, dass es eines Seienden, als dass es ein Seiendes ist, weil es nämlich niemals für sich, sondern immer in einem andern als in seinem Subjekte existiert. Accidens non excedit suum subiectum sive non extendit se ultra suum subiectum (2 sent. 27. 1. 6 ob. 1 & ad 1) = das Akzidenz geht oder erstreckt sich mit der Art und Weise seines Wirkens nicht über die Natur seines Subjektes hinaus (quia accidens non habet esse extra proprium subiectum, nec habet virtutem agendi, nisi secundum condicionem sui subiecti, ib. ad 1). Accidentis non est accidens (th. I. 77. 7 ob. 2; I. II. 7. 1 ob. 3; 50. 2 ob. 2; 1 anal. 34 a) = ein Akzidenz kann einem andern nicht als Subjekt dienen, wenigstens nicht per se d. i. nicht durch sich selbst, sed unum accidens per prius (nach Weise des Früheren) recipitur in substantia, quam aliud, sicut quantitas, quam qualitas, et hoc modo unum accidens dicitur esse subiectum alterius, ut superficies coloris, inquantum substantia uno accidente mediante recipitur aliud, th. I. 77. 7 ad 2; vgl. ib. 78. 3 ad 2 & 7 ad 3; III. 77. 2 ad 1. Agere non est accidentium, sed substantiarum, → agere sub a. Nullum accidens invenitur sine substantia, sed aliqua substantia invenitur sine accidente (7 met. 1 d) = es gibt kein Akzidenz ohne eine als Subjekt ihm dienende Substanz, wohl gibt es aber eine Substanz ohne Akzidenzien, nämlich Gott.

c) Hinzukommendes, Zukommendes im engern Sinne des Wortes, d. i. dasjenige, was einem Dinge wohl zukommt, aber außerhalb seiner Wesenheit gelegen ist, der Gegensatz zu proprium (←): hoc enim dicimus esse accidens alicuius, quod est praeter essentiam eius, th. I. 54. 3 ob. 2; si vero accipiatur accidens, secundum quod ponitur unum quinque universalium, sic aliquid medium est inter substantiam et accidens, quia ad substantiam pertinet, quidquid est essentiale rei, non autem, quidquid est extra essentiam, potest sic dici accidens, sed solum id, quod non causatur ex principiis essentialibus speciei, ib. 77. 1 ad 5; omne quod advenit rei, nihil faciens ad esse ipsius, est accidens, cg. I. 42; vgl. ib. II. 80, 81 & 83; accidens dicitur id, quod inest alicui et quod contingit vere affirmare, non tamen ex necessitate, nec secundum magis i. e. ut in pluribus (als in den meisten Fällen vorkommend), sed ut in paucioribus, 5 met. 22 h; aliquid dicitur accidens alicuius dupliciter, uno modo, quia inest ei, sicut album dicitur accidens Socratis, alio modo, quia est simul cum eo in eodem subiecto, sicut dicitur, quod album accidit musico, inquantum conveniunt et quodammodo se contingunt in uno subiecto, th. I. II. 7. 1 ad 2.

  • Zu fallacia accidentisfallacia sub b; zu per a. sive secundum a.per sub a; zu sophisma a.sophisma.





nicht zur Substanz gehörend, außerwesentlich, unwesentlich (vgl. accidens sub c), der Gegensatz zu essentialis und substantialis (←): omne quod sequitur ad esse rei, est ei accidentale, cg. I. 22.






in außer- oder unwesentlicher Weise, nebenbei, nebenher, das Gegenteil von essentialiter und substantialiter (←): in rebus creatis accidentaliter insunt, th. I. 39. 1 c; vgl. ib. III. 2. 6 ad 2; illa quidditas accidentaliter advenit ad rem, cg. I. 22; vgl. ib. II. 58.






a) annehmen, empfangen, aufnehmen: per visum non accipitur ipsum corpus, th. III. 80. 4 ad 4; vgl. ib. 82. 9 ob. 1; per solam viam fidei et revelationis est acceptum, cg. I. 12; vgl. ib. II. 31.

b) hernehmen, entnehmen: ex his, quae manifeste vivunt, accipere possumus, th. I. 18. 1 c; vgl. ib. 76. 5 c; alia ex parte creaturarum accepta, cg. II. 33; vgl. 8 phys. 16 d & 18 d.

  • Zu species a re acceptaspecies sub e.

c) nehmen, erfassen, auffassen, verstehen, synonym mit sumere (← sub c) und tenere (← sub g): accipiendo effectum loco definitionis causae, th. I. 1. 7 ad 1; non possumus accipere quid quasi genus, cg. I. 14.

  • Arten des accipere in diesem Sinne sind: 1. accipere absolute sive simpliciter (th. I. 30. 1 ad 4; III. 50. 5 c) = schlechtweg oder einfachhin etwas auffassen. 2. a. abstracte & a. concretive (ib. I. 30. 1 ad 4; 39 pr.; 86. 1 ad 4; mal. 1. 1 ad 8) = in abstraktem (→ abstracte) und in konkretem Sinne etwas auffassen. 3. a. aequivoce, a. analogice & a. univoce (th. I. 13. 10 c) = im Sinne der bloßen Gleichnamigkeit, in dem der Ähnlichkeit und in dem der Gleichartigkeit etwas auffassen. 4. a. analogice, → a. aequivoce. 5. a. collective (2 cael. 8 c) = in kollektivem Sinne (→ collective) etwas verstehen. 6. a. complexe (2 phys. 6 d) = im Sinne der Zusammenfassung verstehen. 7. a. concretive, → a. abstracte. 8. a. habitualiter (verit. 10. 3 c) = im Sinne eines Habitus etwas verstehen. 9. a. metaphorice & a. proprie (cg. I. 13; 1 sent. 17. 2. 1 c) = in übertragenem und in eigentlichem Sinne etwas verstehen. 10. a. negative sive remotive, a. privative & a. positive (th. I. 12. 4 ad 2; 8 phys. 19 c) = im Sinne einer Beseitigung oder Verneinung, in dem eines Mangels und in dem einer Bejahung etwas verstehen. 11. a. positive, → a. negative. 12. a. privative, ≈ . 13. a. proprie, → a. metaphorice. 14. a. remotive, → a. negative. 15. a. simpliciter, → a. absolute. 16. a. singulariter (th. I. 36. 4 c) = im Sinne der Einzahl etwas verstehen. 17. a. sub disiunctione (1 anal. 10 d) = im Sinne einer Auseinanderhaltung oder Trennung etwas verstehen. 18. a. univoce, → a. aequivoce.

d) Rücksicht nehmen, parteiisch sein: personas accipere in dispensatione spiritualium, th. II. II. 63. 2 c; accipere personas differt contra accipere causam, quodl. 10. 6. 12 c.

e) annehmen, unterstellen: indiget accipere aliquam lineam, th. I. 7. 3 ad 1; non est accipere prius et posterius, ib. 10. 1 c; oportet utrumque acceptorum esse per causam, cg. II. 15; vgl. 2 anal. 5 b; 8 phys. 8 a.






angepasst.






Abscheu vor, Überdruss oder Ekel an geistlichen oder göttlichen Gütern, weil die Erlangung derselben mit körperlicher Anstrengung verbunden ist, der Gegensatz zu gaudium spirituale (←): acedia vero est quaedam tristitia, qua homo redditur tardus ad spirituales actus propter corporalem laborem, th. I. 63. 2 ad 2; acedia est tristitia de bono spirituali, inquantum est bonum divinum, ib. II. II. 35. 3 c; vgl. ib. I. II. 35. 8 c; 84. 4 c; tristitia et abominatio seu taedium boni spiritualis et divini acedia est, mal. 11. 2 c; vgl. ib. 1 c, 3 c & 4 c. Die acedia ist eine Art der tristitia (← sub a). Sie ist eine von den sieben Hauptsünden (th. II. II. 35. 4 c; vgl. vitium sub b); ihre filiae oder Sprösslinge (→ filius sub b) sind folgende sechs: malitia (← sub c), rancor (= impugnatio sive indignatio circa homines, qui ad bona spiritualia inducunt), pusillanimitas (←), desperatio (←), torpor circa praecepta (= fuga bonorum spiritualium, quae sunt ad finem quantum ad ea, quae pertinent ad communem iustitiam), evagatio mentis ad illicita (= translatio a bonis spiritualibus ad delectabilia exteriora), ib. ad 2; vgl. ib. c; I. II. 84. 4 c; mal. 11. 4 c.






a) Tat, Tätigkeit, Handlung im allgemeinen Sinne des Wortes, synonym mit actus (← sub a) und operatio (← sub b), der Gegensatz zu passio (← sub b): actio enim est proprie actualitas virtutis, sicut esse est actualitas substantiae vel essentiae, th. I. 54. 1 c; actio secundum primam nominis impositionem importat (bedeutet) originem motus (vgl. actus sub a). Sicut enim motus, prout est in mobili ab aliquo, dicitur passio, ita origo ipsius motus, secundum quod incipit ab alio et terminatur in id quod movetur, vocatur actio. Remoto igitur motu actio nihil aliud importat, quam ordinem originis (→ ordo sub a), secundum quod a causa aliqua vel principio procedit in id, quod est a principio, ib. 41. 1 ad 2; vgl. ib. ad 3; 40. 2 c.

  • Über den Unterschied zwischen actio & passiopassio sub b.
  • Zu bonitas actionisbonitas sub a; zu bonum a. sive in a. → bonus sub b; zu defectus a.defectus sub b; zu malum a. sive in a. → malus sub b; zu potentia a.potentia sub a; zu principium a.principium; zu principium primum et propinquum sive proximum a., ≈; zu verbum exceptae a.verbum sub b; zu veritas a.veritas sub a; zu voluntarium secundum a.voluntarius sub c. Die actio ist eine von den neun Kategorien des Akzidenz (actio inter novem praedicamenta accidentis computatur, cg. II. 9; vgl. accidens sub b), m. a. W. eine von den zehn Kategorien des Aristoteles (actio est unum de decem generibus, th. I. 41. 1 ob. 1;genus sub b und praedicamentum sub b).
  • Arten der actio, das Wort im Sinne von Tätigkeit überhaupt verstanden, sind folgende: 1. actio artificialis & a. naturae sive naturalis (cg. II. 23, 75 & 89; III. 9; mal. 16. 4 ad 5; 5 met. 17 a; comp. 1. 120) = die künstlerische und die natürliche Tätigkeit oder die Tätigkeit der Kunst und die der Natur. 2. a. bona, a. indifferens & a. mala (th. I. II. 18. 3 ob. 3 & 4 ad 3; quodl. 9. 7. 15 c; Eph. 4. 6) = die sittlich gute, die sittlich gleichgültige und die sittlich schlechte Tätigkeit. 3. a. casualis (cg. II. 42) = die zufällige Tätigkeit; vgl. casualis. 4. a. civilis (th. I. 21. 1 ad 1) = die staatsbürgerliche oder politische Tätigkeit. 5. a. connaturalis (cg. II. 21) = die mit der Natur eines Dinges übereinstimmende oder die ihm naturgemäße Tätigkeit. 6. a. consistens in agente, → a. exiens. 7. a. contemplativa sive contemplatoria & a. exterior (th. I. 112. 1 ad 3 & 4; I. II. 13. 4 ad 2; 18. 6 c; II. II. 179. 1 c; cg. III. 2) = die beschauende oder beschauliche Tätigkeit, welche eine Tätigkeit des Geistes und deshalb eine innerliche ist, und die äußerliche, auf dem Gebiete des Sichtbaren sich vollziehende Tätigkeit. 8. a. corporalis & a. spiritualis (cg. III. 87 & 135/136; IV. 59; verit. 5. 10 c) = die körperliche oder leibliche und die geistige oder geistliche Tätigkeit (vgl. spiritualis). 9. a. debita (cg. II. 21; III. 10) = die schuldige oder sein sollende Tätigkeit. 10. a. defectiva sive deficiens (th. I. II. 18. 1 ad 2; cg. III. 10) = die ablassende oder mangelhafte Tätigkeit. 11. a. determinata (1 perih. 5 d) = die bestimmte Tätigkeit. 12. a. disponens & a. perficiens (4 sent. 7. 1. 1. 1 c) = die vorbereitende und vollbringende Tätigkeit. 13. a. essentialis & a. personalis (th. I. 41. 1 ad 2; pot. 8. 1 ob. 11) = die Wesens- und die persönliche Tätigkeit. 14. a. excepta (1 perih. 3 c) = die ausgenommene oder unpersönliche Tätigkeit. 15. a. exiens sive progrediens sive tendens sive transiens in alterum sive in materiam exteriorem & a. manens sive consistens sive quiescens in agente (th. I. 14. 2 c & 4 c; 18. 3 ad 1; 23. 2 ad 1; 34. 1 ad 2 & 3 ad 2; 37. 1 ob. 2; 54. 1 ad 3 & 2 c; 56. 1 c & ad 3; 76. 1 c; 87. 3 c; I. II. 3. 2 ad 3; cg. I. 45, 53 & 73; II. 1; 1 sent. 40. 1. 1 ad 1; pot. 10. 1 c; verit. 8. 6 c) = die transiente oder nach außen gehende und an etwas Fremdem sich vollziehende und die immanente oder im Innern des Tätigen bleibende Tätigkeit (duplex est actio, una, quae transit in exteriorem materiam, ut calefacere et secare, alia, quae manet in agente, ut intelligere, sentire et velle, quarum haec est differentia, quia prima actio non est perfectio agentis, quod movet, sed ipsius moti, secunda autem actio est perfectio agentis, th. I. 18. 3 ad 1). 16. a. exterior, → a. contemplativa. 17. a. hierarchica (2 sent. 9. 1. 2 c; 4 sent. 2. 1. 2 c & ad 9; verit. 11. 4 c; quodl. 11. 7. 7 c) = die hierarchische oder von dem Gliede einer Hierarchie als solchem verrichtete Tätigkeit. 18. a. hominis & a. humana (th. I. II. 1. 1 c; cg. III. 25; IV. 7) = die Tätigkeit eines Menschen und die menschliche Tätigkeit (illae ergo actiones proprie humanae dicuntur, quae ex voluntate deliberata [aus einem überlegten Wollen] procedunt; si quae autem aliae actiones homini conveniant, possunt dici quidem hominis actiones, sed non proprie humanae, cum non sint hominis, inquantum est homo, th. I. II. 1. 1 c). 19. a. humana, → a. hominis. 20. a. indifferens, → a. bona. 21. a. indiscreta (Col. 4. 1) = die nicht unterschiedene Tätigkeit. 22. a. in distans (th. I. 8. 1 ad 3) = das Wirken auf das Abstehende oder in die Ferne. 23. a. instantanea & a. successiva (ib. 46. 2 ad 1; vgl. quodl. 4. 6. 9 c) = die im Augenblicke und die im zeitlichen Nacheinander sich vollziehende Tätigkeit. 24. a. intellectualis (th. I. 76. 1 ob. 4; 112. 1 ad 1) = die vernünftige Tätigkeit, worunter bald die Tätigkeit der Vernunft selbst (quasi in ipso intellectu consistens, ut contemplatio, ib. 112. 1 ad 1), bald die unter dem Einfluss der Vernunft zustande gekommene Tätigkeit (ab aliquo intellectu regulata et imperata, ib.) eines andern Vermögens zu verstehen ist. 25. a. intelligibilis (ib. 27. 2 c & 3 c) = die vernünftige Tätigkeit oder die Tätigkeit der Vernunft. 26. a. liberalis (8 pol. 2 h) = die freie oder für Freie sich geziemende Tätigkeit. 27. a. ludicra (th. I. II. 1. 6 ad 1; cg. III. 2 & 25) = die Tätigkeit der Kurzweil oder des Spielens, der Gegensatz zu operatio studiosa (→ operatio sub b). 28. a. manens, → a. exiens. 29. a. meritoria (Eph. 4. 6) = die verdienstliche Tätigkeit. 30. a. mixta, a. violenta & a. voluntaria sive voluntatis (th. I. II. 1. 1 ad 2; cg. I. 96 & II. 23; comp. 1. 120) = die (aus Gewaltsamem und Freiwilligem) gemischte, die gewaltsame und die willentliche oder Willenstätigkeit. 31. a. moralis & a. physica (th. I. 18. 2 c; mater. 2) = die moralische oder sittliche und die physische oder von einem Dinge als einem Naturwesen vollzogene Tätigkeit. 32. a. naturae, → a. artificialis. 33. a. naturalis, ≈ . 34. a. perficiens, → a. disponens. 35. a. personalis, → a. essentialis. 36. a. physica, → a. moralis. 37. a. progrediens, → a. exiens. 38. a. propria (cg. II. 21; IV. 7) = die einem Dinge eigentümliche oder die besondere Tätigkeit desselben. 39. a. sacramentalis (4 sent. 7. 1. 1. 1 c; 8. 1. 3. 1 c) = die sakramentale Tätigkeit. 40. a. spiritualis, → a. corporalis. 41. a. successiva, → a. instantanea. 42. a. tendens in alterum, → a. exiens. 43. a. transiens, ≈ . 44. a. voluntaria, → a. mixta. 45. a. voluntatis, ≈ .
  • Actio agentis in patiente recepta est actus patientis et forma aut aliqua inchoatio formae in ipso (cg. II. 16) = die Tätigkeit des wirkenden Prinzips ist, wenn sie als Wirkung in das leidende aufgenommen ist, eine Wirklichkeit des letztern und eine Form oder irgendein Anfang zu einer Form desselben. Actio consequitur modum actus in agente (ib. I. 28) = die Tätigkeit richtet sich nach dem Maße der Wirklichkeit des Wirkenden. Actio cuiuslibet rei sequitur naturam ipsius (ib. IV. 7) = die Tätigkeit jedweden Dinges richtet sich nach der Natur und Wesenheit desselben. Actiones in particularibus sive singularibus sunt (th. I. 29. 1 c; I. II. 76. 1 c; II. II. prol.) = die Tätigkeiten vollziehen sich immer nur im Besondern oder Einzelnen, nicht im Allgemeinen, m. a. W. immer nur unter ganz konkreten Umständen und an individuell bestimmten Dingen. Actiones sunt individuorum sive singularium sive suppositorum (ib. I. II. 1. 7 ob. 3; II. II. 58. 2 c; III. 7. 13 c) = die Tätigkeiten haben ihr Subjekt an den Individuen oder Einzeldingen oder Einzelsubstanzen, nicht aber an deren Teilen oder substanziellen Formen oder Vermögen; non enim proprie dicitur, quod manus percutiat, sed homo per manum, neque proprie dicitur, quod calor calefaciat, sed ignis per calorem, secundum tamen similitudinem quandam haec dicuntur, ib. II. II. 58. 2 c. Actio proprie non attribuitur instrumento, sed principali agenti (ib. I. II. 16. 1 c) = nicht dem Werkzeug, sondern der Hauptursache wird eine Tätigkeit im eigentlichen Sinne zugeschrieben. Cuius est potentia, eius est actio, → potentia sub b. Eiusdem est potentia et actio, ≈ . Posita actione sequitur effectus (ib. I. 46. 1 ad 10) = wird die Tätigkeit (in die Wirklichkeit) hingesetzt oder verrichtet, so erfolgt die Wirkung.

b) immanente Tätigkeit (= actio manens, → sub a), synonym mit operatio (← sub c), der Gegensatz zu factio (←): prima igitur dictarum operationum (quae in ipso operante manet), tamquam simplex operantis perfectio, operationis vindicat sibi nomen vel etiam actionis, secunda vero (quae in exteriorem materiam transit) eo, quod sit perfectio facti, factionis nomen assumit, cg. II. 1; vgl. 1 eth. 1 c; 1 pol. 2 f.

c) transiente Tätigkeit (= actio transiens, → sub a) gleichbedeutend mit factio (←): duplex est actio, una, quae procedit ab agente in rem exteriorem, quam transmutat, et haec est sicut illuminare, quae etiam proprie actio nominatur, alia vero actio est, quae non procedit in rem exteriorem, sed stat in ipso agente ut perfectio ipsius, et haec proprie dicitur operatio, et haec est ut lucere, verit. 8. 6 c; vgl. 1 sent. 40. 1. 1 ad 1; 7 met. 6 k.






nach Weise der Tätigkeit, im Sinne derselben (vgl. actio sub a), das Gegenteil von passive und receptive (←): executio providentiae, quae gubernatio dicitur, . . . active . . . est in gubernante, th. I. 23. 2 c; ad eadem active se extendens, ib. 88. 1 c.






tätig, handelnd, wirkend, das Tun, Handeln und Wirken betreffend (vgl. actio sub a), der Gegensatz zu contemplativus, speculativus und theoricus (←) einerseits, anderseits zu passivus und receptivus (←), so wie auch zu factivus und operativus (←): contemplativi ab activis non diversificantur, nisi secundum operationes quasdam, th. I. 18. 2 ob. 2; ut activi ad passivum, ib. 88. 1 ad 3; unumquodque est activum, secundum quod est ens actu, 3 sent. 14. 1. 4 c; activum oportet esse proportionatum passivo, cg. II. 47; quanto aliquid est magis actu (in Wirklichkeit), tanto est magis activum, pot. 6. 3 ob. 2.

  • Activum naturale (mal. 16. 9 ad 2 & 11) = die natürliche Ursache.





a) Täter, Begeher, Macher, der Gegensatz zu factor (←) und zuweilen auch synonym damit: non est autem actor peccati, th. II. II. 162. 1 ob. 1; non potest esse deformitas peccati ab uno actore, pot. 3. 6 ob. 21; ratio (Plan) autem alicuius fiendi in mente actoris existens, th. I. 23. 1 c.

b) Verwalter: committitur custodiae aliorum, qui . . . negotia agant, et hi actores nominantur, Gal. 4. 1.






a) tätlich, d. i. im Sinne einer Tätigkeit verstanden, in einer Tätigkeit bestehend, in Form einer Tätigkeit auftretend, eine Tätigkeit betreffend, der Gegensatz zu habitualis (←) und virtualis (← sub b): importat (schließt ein) quendam actualem contemptum Dei, th. I. II. 84. 2 c.

b) wirklich, d. i. in Wirklichkeit stattfindend, im Zustand der Wirklichkeit seiend, der Gegensatz zu possibilis (←) und potentialis (← sub b): formae . . . sunt magis actuales, pot. 6. 3 ob. 2.






a) Verwirklichung, Wirksamkeit: aliud ipsa operatio sive actualitas, Eph. 3. 2.

b) Verwirklicht-Sein, wirkliches Dasein, Wirklichkeit, der Gegensatz zu potentialitas (←): esse est actualitas omnis formae, th. I. 3. 4 c; nihil enim habet actualitatem, nisi inquantum est, ib. 4. 1 ad 3; actualitas per prius (nach Weise des Frühern) invenitur in forma substantiali, quam in eius subiecto, . . . Sed e converso actualitas per prius invenitur in subiecto formae accidentalis, quam in forma accidentali, ib. 77. 6 c; vgl. cg. I. 43; II. 15.






a) nach Weise einer Tätigkeit, im Sinne einer solchen, der Gegensatz zu habitualiter und virtualiter (←): amat se non actualiter, th. I. 93. 7 ad 4; cor hominis actualiter semper feratur, ib. II. II. 24. 8 c; actualiter, non solum habitualiter, Eph. 5. 3.

b) auf wirkliche Weise, in Wirklichkeit, der Gegensatz zu potentialiter (←): inquantum scilicet actualiter utitur sensibus corporis, th. II. II. 180. 5 c; non sunt membra Christi actualiter, ib. III. 8. 3 ad 2; vgl. ib. 53. 3 c.






verwirklichen, in den Zustand der Wirklichkeit versetzen: non actuat intellectum quantum ad esse, pot. 4. 2 ad 10.






a) Tat, Tätigkeit, Handlung, synonym mit actio (← sub a) und operatio (← sub b), der Gegensatz zu habitus (← sub d) und potentia (← sub b): hoc nomen actus, quod ponitur ad significandum entelechiam et perfectionem, scilicet formam, et alia huiusmodi, sicut sunt quaecumque operationes, venit maxime ex motibus quantum ad originem vocabuli. Cum enim nomina sint signa intelligibilium conceptionum, illis primo imponimus nomina, quae primo intelligimus, licet sint posteriora secundum ordinem naturae. Inter alios autem actus maxime est nobis notus et apparens motus, qui sensibiliter a nobis videtur, et ideo ei primo impositum fuit nomen actus (vgl. actio sub a) et a motu ad alia derivatum est, 9 met. 3 h; operatio autem est actus quidam, propter quod nomen actus dicitur ab operatione, ib. 8 f; actus autem, ad quem comparatur potentia operativa, est operatio, th. I. 54. 3 c; vgl. pot. 1. 1 c.

  • Als Arten des actus gehören hierher: 1. actus absolute bonus (1 sent. 46 exp.) = der schlechtweg oder einfachhin sittlich gute Akt (ad hoc ergo, quod aliquis actus sit absolute bonus, oportet, quod congregetur bonitas obiecti, a qua actus est bonus in se, ut dare eleemosynam vel aliquid huiusmodi, et bonum ex parte agentis, ut scilicet bene faciat, et hoc includit tria secundum Philosophum, scilicet voluntatem [Wollen] vel electionem, debitum finem et firmitatem in opere ad minus in proposito, et hoc sufficit ad hoc, quod actus absolute bonus dicatur, ib.), welcher dem relativ oder beziehungsweise sittlich guten Akte (in actibus, qui ad alium ordinantur, oportet tertium adesse ad perfectionem bonitatis, scilicet ut in eo, ad quem fit, effectum bonitatis consequatur, ib.) entgegengesetzt ist. 2. a. bestialis (3 pol. 9 a) = der tierische oder viehische Akt, so genannt, weil er den Menschen dem Tiere gleichmacht. 3. a. bonus, a. indifferens & a. malus (th. I. 49. 1 ad 1 & 2; I. II. 18. 5 a; 8 ob. 1, ob. 3 & c; 9 c; 92. 2 c; praec. prol.; 2 sent. 40. 1. 5 c; mal. 1. 1 ad 7; 2. 4 c & 5 c) = der sittlich gute, der sittlich gleichgültige und der sittlich schlechte Akt. 4. a. carnalis (4 sent. 49. 5. 3. 1 ad 3) = der fleischliche oder mit dem Fleische vollzogene Akt. 5. a. casualis (mal. 2. 5 ob. 6) = der zufällige oder vom Zufall veranlasste Akt. 6. a. clavis sive clavium (4 sent. 18. 1. 1. 3 c & 3. 4 a) = der Akt der (kirchlichen) Schlüsselgewalt. 7. a. coactus & a. voluntarius (th. I. II. 6 pr.; 18. 6 c; cg. III. 148) = der erzwungene und der freiwillige Akt. 8. a. coniugalis sive matrimonialis sive matrimonii (th. I. II. 74. 8 ob. 4; II. II. 40. 2 ob. 4; III. 29. 2 c; 2 sent. 20 exp.; 4 sent. 26. 1. 3 ad 1 & 4 c; 32. 1. 3 c; Hebr. 13. 1) = der Akt der Begattung oder der eheliche Akt. 9. a. continuus (2 sent. 27. 1. 1 ad 3) = der in sich zusammenhängende oder ununterbrochene Akt. 10. a. culpae (th. I. II. 87. 6 c) = der Akt der Schuld oder der eine Schuld nach sich ziehende Akt. 11. a. deficiens sive imperfectus & a. perfectus (ib. 56, 4 c; II. II. 4. 2 c; cg. I. 93; III. 10; 2 sent. 35. 1. 1 ad 3; verit. 5. 4 c; 8 phys. 10 c) = der mangelhafte oder unvollkommene und der vollkommene (vgl. perfectio actus sub b) Akt; vgl. a. perfectus & imperfectus sub b. 12. a. deformis (th. II. II. 6. 2 ad 2) = der formlose Akt (dicitur enim actus deformis per privationem formae intrinsecae, quae est debita commensuratio circumstantiarum actus, ib.). 13. a. demeritorius & a. meritorius (ib. I. 62. 4 ob. 1 & c; I. II. 7. 2 c; 1 sent. 14. 2. 3 c; 2 sent. 3. 3. 4 ad 1; 24. 1. 4 ad 4; 3 sent. 23. 2. 3. 1 ad 3; mal. 2. 5 ob. 7; virt. 1. 10 a; quodl. 6. 6. 11 c) = der missverdienstliche und der verdienstliche Akt. 14. a. deordinatus sive inordinatus & a. ordinatus sive regulatus (th. I. 48. 6 c; mal. 2. 1 ad 4 & ad 7 c, 2 c & 5 c; 15. 3 c) = der (von der Vernunft) nicht geordnete oder der unordentliche und der (von ihr) geordnete oder geregelte Akt. 15. a. elicitus & a. imperatus (th. I. II. 1. 1 ad 2; 6 pr. & 4 c; 17. 4 c; 71. 6 c; 2 sent. 24. 1. 2 ad 3; 25. 1. 3 c; 3 sent. 23. 1. 4. 2 c; 34. 2. 3. 3 c) = der aus einem Vermögen hervorgelockte oder von ihm vollzogene und der von einem Vermögen befohlene oder angeordnete Akt, welch beide Akte gewöhnlich zu zwei verschiedenen Vermögen gehören (vgl. 3 sent. 27. 4. 3 c), zuweilen aber auch aus einem und demselben Vermögen, dem Willen nämlich, herstammen (vgl. th. I. II. 17. 5 c; 4 sent. 38. 2. 2. 2 c); vgl. voluntas sub b. 16. a. essentialis & a. personalis (th. I. 32. 2 ad 2; I. II. 83. 2 ad 2; II. II. 79. 3 ad 1; cg. III. 113; 2 sent. 9. 1. 3 ad 6) = der wesentliche und der persönliche Akt, m. a. W. derjenige Akt, welcher aus der Natur und Wesenheit eines Dinges hervorgeht, und derjenige, welcher von einer Person als solcher vollzogen wird. 17. a. exterior & a. interior sive intrinsecus (th. I. 57. 4 c; I. II. 18. 6 c & 7 c; 54. 2 ad 3; 72. 3 ad 2; 74. 2 ad 3 & 8 ob. 3 & 4; 97. 3 c; III. 2 c; II. II. 2 pr.; 3. 1 ad 3; 32. 1 c; 81. 7 c; 82 pr. & 84 pr.; 85. 2 c; cg. III. 10, 119 & 130; 1 sent. 38. 1. 5 ad 4; 4 sent. 44. 3. 3. 2 c; Hebr. 11. 7) = der äußere, d. i. der in die äußere Erscheinung tretende oder einem Vermögen äußerlich gegenüberstehende, und der innere, d. i. im Innern eines Dinges oder eines Vermögens sich vollziehende Akt (sicut interiores actus pertinent ad cor, ita exteriores actus pertinent ad membra, th. II. II. 81. 7 c); vgl. voluntas sub b. 18. a. figuralis (3 sent. 3. 4. 3. 1 c) = der sinnbildliche oder vorbildliche Akt. 19. a. formae (verit. 27. 3 ad 25; 29. 8 ob. 8) = die Tätigkeit der (substanziellen) Form eines Dinges (duplex est actus formae, unus, qui est operatio, ut calefacere, qui est actus secundus, et talis actus supposito attribuitur, alius vero actus formae est materiae informatio, quae est actus primus, sicut vivificare corpus est actus animae, et talis actus supposito formae non attribuitur, ib. 27. 3 ad 25; vgl. effectus formae unter effectus und principium primum actionis sub a). 20. a. formaliter bonus & a. materialiter bonus (3 sent. 23. 1. 4. 1 c) = der formell und der materiell sittlich gute Akt (quia enim actus a proprio obiecto formam recipit, ille formaliter dicitur bonus, cuius obiectum est bonum secundum rationem boni, . . . materialiter autem actus dicitur bonus, qui congruit potentiae operanti, quamvis eius obiectum non sit bonum sub ratione boni, sicut cum quis recte intelligit et oculus clare videt, ib.; vgl. ib. 33. 2. 1. 3 ad 6). 21. a. generativus & a. praeparativus (2 sent. 3. 3. 4. 1 ad 1) = der erzeugende oder vollbringende und der vorbereitende Akt. 22. a. hierarchicus (ib. 9. 1. 3 ad 6; 4 sent. 5. 2. 1. 1 ob. 1 & ad 1; 24. 2. 1. 2 ob. 1) = der hierarchische oder von dem Gliede einer Hierarchie als solchem vollzogene Akt. 23. a. hominis & a. humanus (th. I. 1. 4 a & 6 c; 62. 6 ob. 2; I. II. 1. 3 c; 17. 4 c; cg. III. 85, 139/140 & 154; 2 sent. 25. 1. 3 ad 3; virt. 1. 4 c; verit. 5. 10 c) = der Akt eines Menschen und der menschliche Akt (actus autem humanus dicitur, qui non quocumque modo in homine vel per hominem exercetur, cum in quibusdam etiam plantae, bruta et homines conveniant, sed qui hominis proprius est. Inter cetera vero hoc habet homo proprium in suo actu, quod sui actus est dominus; quilibet igitur, cuius homo dominus est, est proprie actus humanus, virt. 1. 4 c). 24. a. humanus, → a. hominis. 25. a. illicitus (th. II. II. 79. 3 ad 3) = der sittlich unerlaubte Akt. 26. a. imperatus, → a. elicitus. 27. a. imperfectus, → a. deficiens. 28. a. indifferens, → a. bonus. 29. a. indifferens ad vitam sive minimus & a. necessarius ad vitam sive principalis (10 met. 6 h) = die für das Leben gleichgültige oder mit Bezug auf dasselbe geringfügige und die zum Leben notwendige oder mit Bezug auf dasselbe hauptsächliche Tätigkeit. 30. a. indirectus & a. rectus (mal. 2. 5 c; log. 1. 1) = der indirekte und der direkte Akt. 31. a. individuus sive particularis sive singularis (cg. III. 160; mal. 2. 5 c) = der individuelle oder besondere oder einzelne Akt. 32. a. inordinatus, → a. deordinatus. 33. a. interior sive intrinsecus, → a. exterior. 34. a. laudabilis (2 sent. 24. 1. 4 ad 4) = der lobenswerte Akt (non omnis actus laudabilis est virtute informatus, ib.). 35. a. legitimus (4 sent. 41. 1. 3. 2 c) = der gesetzliche oder vom Gesetze vorgesehene Akt. 36. a. malus, → a. bonus. 37. a. materialiter bonus, → a. formaliter bonus. 38. a. matrimonialis, → a. coniugalis. 39. a. matrimonii, ≈ . 40. a. mercenarius (3 sent. 26, 2. 1 ad 5) = der mietlingsmäßige Akt. 41. a. meritorius, → a. demeritorius. 42. a. minimus, → a. indifferens ad vitam. 43. a. miraculosus (4 sent. 17. 1. 5. 1 c) = der wunderbare Akt. 44. a. moralis & a. naturae (th. I. 49. 1 ad 1; I. II. 1. 3 c; 18. 2 c; cg. III. 8, 10 & 34; IV. 52; 4 sent. 16. 3. 1. 1 c; mal. 2. 5 c & 6 c; 1 anal. 44 i) = der sittliche und der physische Akt oder die Tätigkeit, welche und insofern sie dem Gebiete der Sittlichkeit angehört (actus nostri dicuntur morales, secundum quod a ratione ordinantur in finem voluntatis, ex hoc enim habent rationem boni vel mali, 4 sent. 16. 3. 1. 1 c), und die Tätigkeit, welche und insofern sie von einem Naturwesen ausgeht. 45. a. naturae, → a. moralis. 46. a. necessarius ad vitam, → a. indifferens ad vitam. 47. a. notionalis (th. I. 36. 1 c; 37. 2 ad 2; 41. 1 ad 1 & 2; 1 sent. 4 div.; 32. 1. 1 ob. 3) = der notionale Akt, m. a. W. diejenige Tätigkeit in Gott, welche eine notio (← sub b) begründet; vgl. th. I. 32. 2 c; 33. 4 ad 3. 48. a. ordinatus, → a. deordinatus. 49. a. particularis, → a. individuus. 50. a. per accidens bonus & a. per se bonus (3 sent. 23. 1. 4. 1 c) = der gemäß einem nebenbei Seienden und der gemäß seiner selbst oder als solcher sittlich gute Akt. 51. a. perfectus, → a. deficiens. 52. a. permanens & a. transiens (th. I. 8. 4 ad 6; I. II. 57, 4 c; 88. 4 ad 3) = der (im wirkenden Wesen) verbleibende oder der andauernde (vgl. a. permanens sub b) und der (in exterius obiectum, ib. I. 8. 4 ad 6) übergehende oder der vorübergehende Akt (qui resumi non potest, ib. I. II. 88. 4 ad 3). 53. a. per se bonus, → a. per accidens bonus. 54. a. personalis, → a. essentialis. 55. a. praeparativus, → a. generativus. 56. a. principalis ad vitam, → a. indifferens ad vitam. 57. a. privatus & a. publicus (ib. III. 65. 1 c; Eph. 2. 6) = der private und der öffentliche Akt. 58. a. publicus, → a. privatus. 59. a. purus (th. I. 87. 2 c) = die reine oder mit nichts gemischte Tätigkeit; vgl. a. purus sub b. 60. a. rectus, → a. indirectus. 61. a. regulatus, → a. deordinatus. 62. a. sacramentalis (3 sent. 3. 4. 3. 1 c) = der sakramentale Akt. 63. a. scientiae, → scientia sub a. 64. a. simplex (th. I. II. 8. 2 c; vgl. ib. I. 83. 4 c) = der einfache oder einfachhinige Akt, m. a. W. diejenige Tätigkeit eines Vermögens, welche auf dasjenige abzielt oder an demjenigen zustande kommt, was an und für sich und als solches Objekt des betreffenden Vermögens ist (omnis enim actus denominatus a potentia nominat simplicem actum illius potentiae, sicut intelligere nominat simplicem actum intellectus; simplex autem actus potentiae est in id, quod est secundum se obiectum potentiae, ib. I. II. 8. 2 c). 65. a. singularis, → a. individuus. 66. a. spiritualis (4 sent. 25. 3. 2. 2 c; quodl. 8. 6. 11 c) = der geistige oder geistliche Akt (actus aliquis potest spiritualis dici vel quantum ad suum principium, quod competit alicui ex aliquo spirituali dono vel officio, vel quantum ad sui finem, ut quando per actum ad aliquid spirituale pervenitur, 4 sent. 25. 3. 2. 2 c). 67. a. syllogisticus (fall. 1) = der Akt des Schließens oder Folgerns. 68. a. transiens, → a. permanens. 69. a. virtuosus sive virtutis & a. vitiosus sive vitii (th. I. II. 73. 6 ob. 3; 92. 2 c; cg. III. 8 & 138/139; mal. 2. 4 ob. 11; 8. 3 ad 7; virt. 5. 1 c; quodl. 3. 12. 27 c) = der tugendhafte und der laster- oder sündhafte Akt oder der Akt der Tugend (vgl. virtus sub e) und der des Lasters oder der Sünde. 70. a. virtutis, → a. virtuosus. 71. a. vitii, ≈ . 72. a. vitiosus, ≈ . 73. a. voluntarius, → a. coactus. 74. a. voluntatis, → voluntas sub b.
  • Actus circa singularia sunt (th. I. II. 6 pr.) oder: in particularibus est actus (ib. I. 103. 6 c; cg. III. 6) = die Akte vollziehen sich nur an einzelnen Dingen und unter besondern Umständen; vgl. actio sub a. Actus cuiuslibet potentiae accipitur secundum ordinem potentiae ad suum obiectum (th. II. II. 2. 2 c) = der Akt eines jeden Vermögens wird aufgefasst oder verstanden gemäß der Hinordnung des betreffenden Vermögens zu seinem Objekte. Actus distinguuntur ad invicem penes terminos et penes principia (1 sent. 13. 1. 2 ob. 3) = die Akte werden untereinander nach ihren Objekten und nach ihren Vermögen unterschieden; vgl. unten: Ratio potentiae diversificatur etc. Actus referuntur ad supposita (th. II. II. 36. 4 ad 7) = die Akte werden auf die Einzelsubstanzen als auf ihre Subjekte bezogen; vgl. unten: Actus sunt suppositorum. Actus speciem recipiunt ex obiectis (cg. III. 139/140; vgl. ib. I. 47; th. I. 14. 5 ob. 3; II. II. 4. 3 c; verit. 15. 2 c) = die Akte werden durch ihre Objekte spezifiziert oder formell verschiedene Objekte (vgl. obiectum) begründen verschiedene Arten von Tätigkeiten; hierbei ist aber zu beachten: sicut actus exterior accipit speciem ab obiecto circa quod est (→ obiectum), ita actus interior voluntatis accipit speciem a fine sicut a proprio obiecto, th. I. II. 18. 6 c. Actus sunt praevii potentiis (ib. I. 79. 10 ob. 3) sc. ratione sive secundum rationem definitivam (2 anim. 6 d), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: πρότεραι γάρ εἰσι τῶν δυνάμεων αἱ ἐνέργειαι καὶ αἱ πράξεις κατὰ τὸν λόγον (De anima II. 4, 415. a. 18-20) = die Akte sind dem Begriffe oder der Definition nach früher, als die entsprechenden Vermögen, weil nämlich ihr Begriff in der Definition der Vermögen enthalten ist und ihr darum vorausgeht (potentia enim secundum hoc ipsum, quod est, importat (schließt ein) habitudinem quandam ad actum, est enim principium quoddam agendi vel patiendi, unde oportet, quod actus ponatur in definitionibus potentiarum, ib.). Actus sunt suppositorum sive individuorum sive particularium sive singularium subsistentium (th. I. 39. 5 ad 1; 56. 1 ob. 2; I. II. 29. 6 c; 2 sent. 32. 1. 2 c) = die Akte haben ihr Subjekt an den Einzelsubstanzen (vgl. oben: Actus referuntur ad supposita). Actus terminatur ad aliquid simile agenti (cg. II. 50) = die Tätigkeit zielt auf etwas als auf ihr Resultat oder Produkt ab, welches dem Tätigen ähnlich ist. Cuius est actus, eius est potentia (1 sent. 7. 1. 2 a), die umgekehrte Übersetzung der aristotelischen Stelle: οὗ γὰρ ἡ δύναμις, τούτου καὶ ἡ ἐνέργεια (de somn. et vig. 454. a. 8) = wem die Tätigkeit als ihrem Subjekte angehört, das ist auch Subjekt des zu ihr gehörenden Vermögens. Cuius est habitus, eius est actus, → habitus sub d. Cuius est potentia, eius est actus et e contrario, → potentia sub b. Diversitas actus quandoque indicat diversitatem potentiarum, quandoque non (verit. 15. 2 ad 12) = die Verschiedenheit der Tätigkeit weist zuweilen auf eine Verschiedenheit der Vermögen hin, zuweilen nicht; vgl. potentia sub a. Eiusdem est potentia, cuius est actus procedens a potentia, → potentia sub b. Habitus propter actus sunt, → habitus sub d. In particularibus est actus, ↑: Actus circa singularia sunt. Non possunt esse unius potentiae simul plures actus,potentia sub b. Quales sunt habitus, tales actus reddunt, → habitus sub d.

b) Wirklichkeit, wirkliches Sein, der Gegensatz zu potentia (← sub d) und potestas (← sub e): illud, quod respondet potentiae passivae quasi perfectio et complementum, actus dicitur, et propter hoc omnis forma actus dicitur, 1 sent. 42. 1. 1 ad 1; secundo (nomen actus) fuit translatum ad formam, inquantum forma est principium operationis et finis, pot. 1. 1 c; et inde (sc. ab operatione) derivatum est (nomen actus) ad formam, quae dicitur entelechia sive perfectio, 9 met. 8 f; forma nihil aliud est, quam actus materiae, th. I. 105. 1 c; vgl. cg. II. 71; visus est actus oculi, cg. II. 69.

  • Zu causa in actucausa sub b; zu cognoscere a. sive in a. → cognoscere sub b; zu contrarietas secundum a.contrarietas sub a; zu convenientia potentiae ad a.convenientia sub b; zu diversus a.diversus; zu divisio in a.divisio; zu effectus in a.effectus; zu ens a., ens in a. & ens in a. simpliciterens; zu esse a. sive in a. → esse; zu existere a.existere; zu infinitum a. sive in a. → infinitus; zu intellectus in a.intellectus sub c; zu intelligibile a. sive in a. → intelligibilis sub b; zu ponere in a.ponere sub b; zu posterius secundum a.posterior sub b; zu prius secundum a.prior sub a; zu puritas a.puritas sub b; zu scientia in a.scientia sub a; zu scire in a.scire sub a; zu sensus in a.sensus sub c; zu sentire a.sentire sub a; zu unum a.unus; zu velle a.velle sub a; zu verum a.verus sub a; zu vita secundum a.vita sub b; zu volitum a.volitus; zu voluntas secundum a.voluntas sub c.
  • Arten des actus in diesem Sinne sind: 1. actus completus sive perfectus & a. incompletus sive imperfectus (th. I. 14. 6 c & ad 2; 85. 3 c; 87. 1 c & 2 c; I. II. 3. 6 ad 3; cg. I. 28 & 56; II. 22, 74, 90 & 91; 1 sent. 19. 2. 1 c; 3 phys. 1 d, 2 a & c, 3 e & 5 i; ente 7 g) = die vollständige oder vollendete und die unvollständige oder unvollendete Wirklichkeit; vgl. a. imperfectus & perfectus sub a. 2. a. debitus (cg. III. 4) = die da sein sollende oder sich gebührende Wirklichkeit. 3. a. existendi (Vercell. 47) = die Wirklichkeit des Daseins. 4. a. imperfecti & a. perfecti (th. I. 14. 2 ad 2; 18. 1 c & 3 ad 1; 53. 1 ob. 2; 58. 1 ad 1; I. II. 31. 2 ad 1; II. II. 179. 1 ad 3; III. 21. 1 ad 3; cg. II. 43, 82 & 91; nom. 4. 7; 1 sent. 19. 2. 1 c; 4 sent. 17. 1. 5. 3 ad 1; 7 phys. 1 b; 3 anim. 12 a). = die Wirklichkeit des Vollkommenen oder noch nicht vollständig in den Zustand der Wirklichkeit Übergegangenen (quia omne, quod est in potentia, inquantum huiusmodi est imperfectum, ideo ille motus est actus imperfecti, 3 anim. 12 a) und die des Vollkommenen oder vollständig in jenen Zustand Übergegangenen (iste modus est actus perfecti, est enim operatio sensus iam facti in actu per suam speciem. Non enim sentire convenit sensui, nisi in actu existenti, ib.), m. a. W. die Bewegung im eigentlichen und die im uneigentlichen Sinne des Wortes (vgl. motus sub a & b). 5. a. imperfectus, → a. completus. 6. a. incompletus, ≈ . 7. a. participatus sive receptus (th. I. 75. 5 ad 1) = die mitgeteilte oder teilgenommene oder aufgenommene Wirklichkeit, welche der wesenhaften (a. essentialis sive per essentiam) gegenübersteht. 8. a. perfecti, → a. imperfecti. 9. a. perfectissimus (cg. I. 92) = die vollendetste oder vollkommenste Wirklichkeit, welche mit dem a. purus sive totus (↓) der Sache nach identisch ist. 10. a. perfectus, → a. imperfectus. 11. a. permanens sive quietus (1 sent. 19. 2. 1 c) = die beharrende (→ actus permanens sub a) oder die ruhige Wirklichkeit, der Gegensatz zu motus (← sub a). 12. a. potentiae permixtus & a. purus sive totus (th. I. 3. 2 c; 9. 1 c; cg. I. 16; II. 6; 1 sent. 19. 2. 1 c; 42. 1. 1 ad 1; Vercell. 47) = die mit Möglichkeit oder möglichem Sein untermischte (sicut in nobis est, cg. II. 6) und die reine oder ganze Wirklichkeit (qui Deus est, ib.), welche nichts Anders, als Wirklichkeit (actus tantum, th. I. II. 50. 4 ob. 2; cg. I. 43) ist; vgl. a. purus sub a. 13. a. primus & a. secundus (th. I. 42. 1 ad 1; 48. 5 c; 75. 5 ad 1; 76. 4 ad 1; 105. 5 c; cg. I. 92; II. 9 & 59; IV. 12; 1 sent. 42. 1. 1 ad 1; pot. 1. 1 c; mal. 1. 5 c; 2 cael. 4 c; 3 cael. 6 f; vgl. Aristoteles: De anima II. 1, 412. a. sq.) = die erste und die zweite Wirklichkeit, m. a. W. diejenige Wirklichkeit, welche von allen Wirklichkeiten überhaupt die erste ist, nämlich Gott, oder diejenige, welche in dem Sein bzw. in der das Dasein verleihenden Form eines Dinges oder in einem Habitus desselben, und diejenige, welche in der Tätigkeit dieses Dinges besteht; vgl. perfectio prima & secunda sub b. 14. a. proprius (th. I. 90. 4 a; cg. II. 54; III. 4) = die (einem Dinge) eigentümliche Wirklichkeit. 15. a. purus, → a. potentiae permixtus. 16. a. quietus, → a. permanens. 17. a. receptus, → a. participatus. 18. a. secundus, → a. primus. 19. a. superadditus (th. I. 5. 1 ad 1) = die (der Natur eines Dinges) hinzugefügte Wirklichkeit. 20. a. totus, → a. potentiae permixtus. 21. a. ultimus = die letzte Wirklichkeit, unter welcher im Gegensatze zum actus primus (↑) bald (z. B. ib. 48. 5 c; 76. 4 ad 1; 105. 5 c; cg. I. 45 & 92; II. 9 & 59) der actus secundus d. i. die Tätigkeit, bald aber auch (z. B. th. I. 5. 1 ad 1 & 2; I. II. 3. 6 ad 3) die letzte und höchste Seinsvollkommenheit eines Dinges zu verstehen ist.
  • Actus est prior potentia ratione (9 met. 7 b & 8 a) = die Wirklichkeit oder das Wirkliche ist dem Begriffe oder der Definition nach früher, als die Möglichkeit oder das Mögliche (id, per quod oportet alterum definiri, est prius eo ratione, sicut animal prius homine et subiectum accidente. Sed potentia non potest definiri nisi per actum. Nam prima ratio possibilis in hoc consistit, quod convenit ipsum agere vel esse in actu, sicut aedificator dicitur, qui potest aedificare, et speculator, qui potest speculari, et visibile dicitur aliquid, quod potest videri, et sic est in aliis. Ergo est necessarium, quod ratio actus praecedat rationem potentiae, et notitia actus notitiam potentiae, ib. 7 b). Actus est prior potentia substantia sive secundum substantiam id est perfectione (ib. 8 a) oder: actus est prior, quam potentia, secundum substantiam et formam (ib. h), oder: actus secundum naturam est prior potentia (cg. II. 78) = die Wirklichkeit oder das Wirkliche ist der Natur oder der Wesenheit oder der Form d. i. der Vollkommenheit nach (quia esse prius secundum substantiam est esse prius perfectione, 9 met. 8 a; substantia id est perfectione, nomine enim substantiae consuevit forma significari per quam aliquid est perfectum, ib.) früher als die Möglichkeit oder das Mögliche (et hoc ideo, quia vir et homo iam habet speciem perfectam, puer autem et sperma nondum, ib.; vgl. ib. b-f). Actus est prior potentia tempore (ib. 7 c), und: actus generatione et tempore est posterior potentia (ib. 8 a) = die Wirklichkeit oder das Wirkliche ist der Zeit und dem Entstehen nach früher, als die Möglichkeit oder das Mögliche, und ebenso gilt auch das Umgekehrte, je nachdem man von der Wirklichkeit und Möglichkeit schlechtweg redet, oder mit Bezug auf etwas, quod quandoque est in potentia et quandoque in actu (licet enim in uno et eodem, quod exit de potentia in actum, prior sit potentia, quam actus, tempore, simpliciter tamen actus prior est potentia, quia, quod est in potentia, non reducitur in actum nisi per ens actu, th. I. 3. 1 c; vgl. ib. 77. 3 ad 1; cg. I. 16; II. 16, 52 & 78). Actus est prior quam potentia secundum substantiam et formam, ↑: Actus est prior potentia substantia etc. Actus et potentia dividunt quodlibet genus entium (1 phys. 15 a) = jede oberste Gattung des Seienden wird in Wirkliches und Mögliches der betreffenden Gattung eingeteilt. Actus generatione et tempore est posterior potentia, ↑: Actus est prior potentia tempore. Actus secundum naturam est prior potentia, ↑: Actus est prior potentia substantia etc. Agens agendo aliquid actu facit,agens. Agere sequitur ad esse in actu, → agere sub a. Ens dividitur per potentiam et actum, → ens. In bonis actus est melior potentia, . . . in malis est actus peior potentia (9 met. 10 a & b) = handelt es sich um gute Dinge, so ist ihre Wirklichkeit besser, als ihre Möglichkeit, wenn es sich aber um schlechte handelt, so gilt das Gegenteil. Nihil agit, nisi secundum quod est actu (th. I. 76. 1 c), oder: omne agens agit, inquantum actu est (cg. I. 73; II. 47, 52 & 81), oder: unumquodque agit, secundum quod est actu (ib. I. 16; II. 81; III. 97) = jede Ursache ist nur insofern und insoweit tätig, als sie im Zustande der Wirklichkeit existiert. Nihil secundum idem est potentia et actu, → potentia sub d. Non reducitur, quod est in potentia, in actum, nisi per id, quod est in actu, ≈ . Omne, quod est in potentia, reducitur ad actum per id, quod est actu ens, ≈ . Omne agens agit, inquantum est actu, ↑: Nihil agit, nisi etc. Potentia et actus sunt de primis differentiis entis,potentia sub d. Proprius actus in propria materia fit (ib. II. 81) = jede besondere Wirklichkeit kommt in einer besondern Materie als in dem sie aufnehmenden Subjekte zustande. Proprius actus respondet propriae potentiae (th. I. 54. 3 c) = jede Wirklichkeit entspricht einer besondern Möglichkeit. Unumquodque agit, secundum quod est actu, ↑: Nihil agit, nisi etc. Unumquodque genus dividitur per potentiam et actum,potentia sub d. Quod est in potentia, naturaliter movetur ab alio, quod est actu, → potentia sub d.

c) Tat, Getätigtes, Geschehenes der Apostel: unde dicitur Actuum, th. I. 43. 7 ad 6; de quo in Actibus legitur, nom. 8. 3.






a) an, bei, zu, bis, für: praepositio enim ad accessum quendam significat, qui competit rei distanti, th. I. 93. 1 c; ly (←) ad videtur importare ordinem ad finem, verit. 3. 1 c; omnis potentia ad alterum est, cg. III. 31; quantum ad aliquos actus minimos et quasi indifferentes ad vitam, 10 met. 7 h.

b) in Bezug auf: non potest cognosci differentia unius ad alterum, th. I. 85. 4 ob. 4; animal est generale ad hominem et equum, ib. II. II. 58. 6 c; immutatio, quae est ad formam substantialem, ib. III. 77. 3 ad 3; actus et potentia ad se invicem dicuntur, cg. I. 22; nec quarta ratio ad propositum concludit, ib. II. 37.

  • Ad aliquid, synonym mit relativum (←), ist das aristotelische ὃν πρός τι und bezeichnet das auf etwas Bezug Habende oder das Seiende der Beziehung (vgl. relatio), welches eine von den zehn Kategorien des Aristoteles (→ genus sub b und praedicamentum sub b) ist: ea vero, quae dicuntur ad aliquid, significant secundum propriam rationem (Bedeutung) solum respectum ad aliud, th. I. 28. 1 c; vgl. ib. ad 1; in hoc differt ad aliquid ab aliis generibus, quod alia genera ex propria sui ratione (Wesenheit) habent, quod aliquid sint, sicut quantitas ex hoc ipso, quod est quantitas, aliquid ponit, et similiter est de aliis, sed ad aliquid ex propria sui generis ratione non habet, quod ponat aliquid, sed ad aliquid, unde inveniuntur quaedam ad aliquid, quae nihil sunt in rerum natura, sed in ratione tantum, quod in aliis generibus non contingit. Et quamvis ad aliquid ex ratione sui generis non habeat, quod ponat aliquid, non tamen etiam habet ex ipsa generis ratione, quod nihil ponat, quia sic nulla relatio esset aliquid in rerum natura, unde ad aliquid non esset unum de decem generibus, habet autem relatio, quod sit aliquid reale ex eo, quod relationem causat, quodl. 9. 2. 4 c; vgl. 1 sent. 2. 1. 5 ob. 2; pot. 8. 2 ob. 12; 3 phys. 1 c; 5 met. 17 a.
  • Arten des ad aliquid sind: 1. ad aliquid ratione alterius sive secundum aliud & ad a. secundum se (5 met. 17 a-f; vgl. 3 phys. 1 c) = das gemäß einem andern oder auf Grund eines andern und das gemäß seiner selbst oder zufolge seiner eigenen Wesenheit auf etwas Bezug Habende. 2. ad a. secundum aliud, → ad a. ratione alterius. 3. ad a. secundum rationem tantum & ad a. secundum rem (th. I. 28. 1 c) = das bloß dem Denken nach oder bloß in Gedanken und das auch der Sache nach und in Wirklichkeit auf etwas Bezug Habende. 4. ad a. secundum rem, → ad a. secundum rationem tantum. 5. ad a. secundum se, → ad a. ratione alterius.





gleichgemacht, genau angepasst, vollkommen entsprechend.

  • Zu effectus adaequatuseffectus; zu forma a.forma sub b; zu ratio a.ratio sub k.





nach Weise eines Adjektivs, im Sinne eines solchen, das Gegenteil von substantive (←) .






adjektivisch, der Gegensatz zu substantivus (←): adiectivum ponit significationem suam circa subiectum, 1 sent. 9. 1. 1 ad 2; adiectivum significatur per modum accidentis, ib. 2 a; vgl. ib. c; omnis enim adiectivum ponit rem suam circa suum substantivum, ib. 21. 1. 1 ob. 1.

  • Zu nomen adiectivumnomen sub a.
  • Arten des adiectivum sind: 1. adiectivum essentiale & a. personale (th. I. 39. 5 ad 5 & 6 c; 1 sent. 33. 1. 4 ob. 1 & 3 & ad 3) = das wesentliche und das persönliche Adjektiv oder das Adjektiv, welches etwas Wesentliches, und dasjenige, welches etwas Persönliches ausdrückt. 2. a. negativum (ib. ad 2) = das negative oder etwas Negatives ausdrückende Adjektiv. 3. a. notionale (th. I. 39. 5 ad 5 & 6 c; 1 sent. 33. 1. 4 ob. 3, a & ad 3) = das notionale oder eine notio (in Gott) ausdrückende Adjektiv. 4. a. personale, → a. essentiale.





nach Weise oder im Sinne des Verwalters, des Ausführers, der Gegensatz zu architectonice (←): in subditis autem secundario et quasi administrative, th. II. II. 58. 6 c.






Annahme an Kindes Statt: adoptio est extraneae personae in filium vel nepotem vel deinceps legitima assumptio, 4 sent. 42. 2. 1 ob. 1; vgl. 3 sent. 10. 2. 1. 1 c & 2. 1 c.

  • Zu filiatio adoptionisfiliatio; zu filius a. sive per gratiam a. → filius sub a; zu gratia a.gratia sub b.
  • Arten der adoptio sind: adoptio perfecta sive arrogatio & a. simplex (4 sent. 42. 2. 1 ad 1) = die vollkommene und die einfache oder unvollkommene Annahme an Kindes Statt (duplex est adoptionis species, una, quae perfecte imitatur naturalem filiationem, et haec vocatur arrogatio, per quam reducitur adoptatus in potestatem adoptantis, et sic adoptatus succedit patri adoptanti ex intestato, nec potest eum pater sine culpa privare quarta parte hereditatis. Sic autem adoptari non potest, nisi ille, qui sui iuris est, qui scilicet, postquam adoptatur, non habet patrem aut, si habet, est emancipatus. Et haec adoptio non fit nisi auctoritate principis. Alia est adoptio, quae imitatur naturalem filiationem imperfecte, quae vocatur simplex adoptio, per quam adoptatus non transit in potestatem adoptantis; unde magis est dispositio quaedam ad perfectam adoptionem, quam adoptio perfecta. Et secundum hanc potest adoptari etiam ille, qui non est sui iuris, et sine auctoritate principis, ex auctoritate magistratus; et sic adoptatus non succedit in bonis adoptantis, nec tenetur ei adoptans aliquid de bonis suis in testamento dimittere, nisi velit, ib.).





a) Anbetung, d. i. Verehrung gegen ein hervorragendes Wesen: nomen adorationis ab oratione sumitur, th. II. II. 84. 2 ob. 2; adoratio enim non fit nisi Domino, Hebr. 1. 3; adoratio (sc. Dei) principaliter quidem in interiori Dei reverentia consistit, secundario autem in quibusdam corporalibus signis, sicut genuflectimus nostram infirmitatem designantes in comparatione ad Deum, prosternimus autem nos quasi profitentes, nos nihil esse ex nobis, th. II. II. 84. 2 ad 2; vgl. ib. 3 c; III. 25. 1-6.

  • Als Arten der adoratio gehören hierher: 1. adoratio corporalis sive exterior & a. spiritualis sive interior (th. II. II. 84. 2 c & ad 1) = die körperliche oder äußere und die geistige oder innere Anbetung (duplicem adorationem Deo offerimus, scilicet spiritualem, quae consistit in interiori mentis devotione, et corporalem, quae consistit in exteriori corporis humiliatione, ib. 2 c). 2. a. duliae & a. latriae (ib. I. 28. 2 a; II. II. 84. 1 ad 1; III. 25. 2 c & 5 c; 1 sent. 33. 1. 1 a; 3 sent. 9. 1. 2. 6 ob. 3; Hebr. 13. 1) = die Anbetung des Dienens und die des Gottesdienstes, m. a. W. die Verehrung gegen ein hochgestelltes Geschöpf (quae exhibetur sanctis, Hebr. 13. 1) und die Verehrung gegen den Schöpfer. 3. a. exterior, → a. corporalis. 4. a. interior, ≈ . 5. a. latriae, → a. duliae. 6. a. spiritualis, → a. corporalis.

b) Anbetungsbezeigung, d. i. äußeres Zeichen der Verehrung gegen ein hervorragendes Wesen (= adoratio corporalis sive exterior, → sub a): quaedam exteriora (sc. signa) ad reverentiam pertinentia exhibentur excellentibus creaturis, inter quae maximum est adoratio, th. II. II. 84. 1 ad 1; considerandum est de exterioribus actibus latriae, et primo de adoratione, per quam aliquis suum corpus ad Deum venerandum exhibet, ib. 84 pr.; adoratio ad occidentem fuit introducta, ib. I. II. 102. 4 ad 5.






a) Ehebruch im engern Sinne des Wortes (= adulterium carnale, → sub b), welcher eine species oder Art der luxuria (←) ist und zuweilen auch avaritia (← sub c) genannt wird: pro adulterio ponitur, quod est iniusta usurpatio uxoris alienae, th. I. II. 72. 2 ad 4; adulterium, sicut ipsum nomen sonat, est accessus ad alienum torum, ib. II. II. 154. 8 c; vgl. ib. 1 c; mal. 15. 3 c; 4 sent. 41. 1. 4. 1 c.

b) Ehebruch im weitern Sinne des Wortes.

  • Arten des adulterium in diesem Sinne sind: adulterium carnale & a. spirituale (th. II. II. 154. 1 ad 3; 4 sent. 39. 1. 4 a) = der fleischliche (→ sub a) und der geistliche Ehebruch oder der Bruch des matrimonium carnale und der des m. spirituale; vgl. matrimonium.





nach Weise der Entgegensetzung, im Sinne derselben.

  • Zu ponere adversativeponere sub b.





bauend, erbauend, synonym mit aedificatorius (←) .

  • Zu ars aedificativaars sub b.





bauend, erbauend, synonym mit aedificativus (←) .

  • Zu ars aedificatoriaars sub b.





rätselhaft, rätselartig.

  • Zu cognitio aenigmaticacognitio sub b; zu visio ae.visio sub a.





a) gleichgroß, gleich im Sinne der körperlichen Größe (→ quantitas sub a), der Gegensatz zu inaequalis (←): aequalia sunt, quorum quantitas est una, 5 met. 17 c; aequale est, quod habet unam quantitatem cum alio, th. I. 39. 8 c; idem est aliquid esse aequale alicui, quod habere quantitatem illius, 1 sent. 19. 1. 2 c; aequale dicitur quasi per negationem minoris et maioris, th. I. 42. 1 c; aequale opponitur magno et parvo sicut duae privationes, 1 sent. 31. 1. 1 a; aequale est medium inter plus, quod pertinet ad superabundantiam, et minus, quod pertinet ad defectum, 2 eth. 6 d; vgl. 5 eth. 1 h; haec est igitur ratio (Wesen) aequalis, quod nec magnum nec parvum est, aptum tamen est esse aut magnum aut parvum, 10 met. 7 i.

  • Arten des aequale in diesem Sinne sind: 1. aequale secundum proportionem & ae. secundum quantitatem sive quantitatem absolutam (th. II. II. 61. 2 c; 3 sent. 36. 1. 4 c) = das Gleichgroße dem Verhältnis nach und das der absoluten Größe nach oder das verhältnismäßig und das schlechthin Gleichgroße. 2. ae. secundum quantitatem sive quantitatem absolutam, → ae. secundum proportionem. 3. ae. simpliciter (2 sent. 5. 1. 2 c) = das einfachhin oder schlechtweg Gleichgroße.

b) gleichgroß, gleich im übertragenen Sinne, gleichmäßig: omnes erunt aequales, th. I. 12. 6 a; ut aequalibus inaequalia dentur, ib. 23. 5 ob. 3.

  • Ex aequali (ib. 22. 1 ad 3) = im Gleichen, ebenso.





a) gleiche Größe, Gleichheit im Sinne der körperlichen Größe (→ quantitas sub a), der Gegensatz zu inaequalitas (← sub a): aequalitas enim attenditur (ist gemeint) secundum unum in quantitate, th. I. 42. 1 ob. 1; aequalitas attenditur secundum magnitudinem, ib. 4 ad 2; aequalitas relatio quaedam est, ib. 1 ob. 4; ad aequalitatem requiritur diversitas substantiae, 10 met. 4 e; aequalitas est species proportionis, est enim aequalitas proportio aliquorum habentium unam quantitatem, 1 sent. 19. 1. 1 ad 4; aequalitas est relatio quaedam fundata supra unitatem quantitatis, ib. 31. 1. 1 c; aequalitas enim relatio quaedam est duorum ad invicem ex parte utriusque extremi, mal. 16. 3 c.

  • Zu proportio aequalitatisproportio sub a.
  • Als Arten der aequalitas gehören hierher: 1. aequalitas absoluta sive omnimoda sive simpliciter & ae. aliqualis sive secundum quid (th. I. 114. 1 c; cg. III. 71; 2 sent. 5. 1. 2 c; mal. 16. 3 ad 1 & 3 c; 2 Thess. 1. 2) = die schlechthinige oder vollständige und die einigermaßen oder beziehungsweise vorhandene Gleichheit. 2. ae. aequiperantiae (2 sent. 16. 1. 1 ad 4) = die Gleichheit der Gleichmachung in allem und jedem, der Gegensatz zu aequalitas sive proportio partium ad invicem; vgl. ib. 3. ae. aliqualis, → ae. absoluta. 4. ae. arithmetica sive secundum arithmeticam medietatem sive quantitatis & ae. geometrica sive proportionis (th. I. II. 114. 3 c; II. II. 61. 2 c; 2 sent. 27. 1. 3 c; 3 sent. 18. 1. 2 c; 36. 1. 4 c; 4 sent. 32. 1. 3 c; 2 Thess. 1. 2) = die arithmetische und die geometrische Gleichheit oder die Gleichheit der absoluten und die der Verhältnisgröße (attenditur enim aequalitas proportionis, quando aequaliter se habet hoc ad illud, sicut aliud ad alterum, 2 sent. 27. 1. 3 c), gleichbedeutend mit ae. secundum quantitatem absolutam & ae. secundum quantitatem comparatam (↓). 5. ae. geometrica, → ae. arithmetica. 6. ae. omnimoda, → ae. absoluta. 7. ae. proportionis, → ae. arithmetica. 8. ae. quantitatis, ≈ . 9. ae. secundum arithmeticam medietatem, ≈ . 10. ae. secundum quantitatem absolutam & ae. secundum quantitatem comparatam (3 sent. 36. 1. 4 c) = die Gleichheit gemäß der absoluten und die gemäß der verglichenen oder Verhältnisgröße (sicut patet in digitis manus, qui non sunt aequales secundum quantitatem absolutam, cum unus alteri superpositus excedat ipsum, sunt tamen aequales secundum proportionem, quia sicut quantitas unius digiti sufficit ad suum officium, ita et quantitas alterius digiti, unde et digiti proportionaliter augentur, ib.); vgl. ae. arithmetica. 11. ae. secundum quantitatem comparatam, → ae. secundum quantitatem absolutam. 12. ae. secundum quid, → ae. absoluta. 13. ae. simpliciter, ≈ .

b) gleiche Größe, Gleichheit im übertragenen Sinne des Wortes Größe, ebenfalls der Gegensatz zu inaequalitas (← sub b) und disparitas (←): in beatitudine aequalitas angelorum, th. I. 12. 6 ob. 3; aequalitas vel similitudo dupliciter potest significari in divinis, ib. 42. 1 ad 3; quorum est simpliciter aequalitas (vgl. sub a), ib. I. II. 114. 1 c; virtus ad suum obiectum principale secundum aequalitatem proportionatur, cg. I. 74; cum non pertingat bonitas creaturae ad aequalitatem bonitatis divinae, ib. III. 99.

  • Arten der aequalitas in diesem Sinne sind: 1. aequalitas mutua (th. I. 42. 1 ad 3) = die gegenseitige Gleichheit zweier Dinge. 2. ae. secundum quantitatem virtualem (ib. ad 2) = die Gleichheit gemäß der Größe einer Kraft.

c) Gleichmäßigkeit, Gleichförmigkeit eines Dinges: reductum ad aequalitatem complexionis, th. I. 76. 5 c; vgl. ib. 91. 1 c; cg. II. 70 & 90; IV. 89; 2 sent. 15. 2. 1 c & 19. 1. 4 c.






in gleicher Größe, in gleichem Maße, auf gleiche Weise: si omnes aequaliter Dei essentiam vident, th. I. 12. 6 a.

  • Zu praedicare aequaliter & ae. ad invicempraedicare sub b; zu procedere ae.procedere sub d.





vollständige Gleichmachung, Gleichstellung, Gleichheit, synonym mit adaequatio (vgl. th. III. 1. 2 ad 2): uno modo per aequiperantiam, ib. I. 63. 3 c; conformari voluntati divinae per aequiperantiam, ib. I. II. 19. 9 ad 1; vgl. 1 sent. 17. 2. 3 ad 2.

  • Zu aequalitas aequiperantiaeaequalitas sub a; zu relatio ae.relatio; zu similitudo ae. sive secundum ae.similitudo sub a.





gleichmachen, gleichkommen: simpliciter Deo aequiperare voluit, 2 sent. 5. 1. 2 c.






gleichviel vermögen, Gleiches gelten: non necesse esse et possibile non esse aequipollent, th. I. 19. 3 ob. 4.






Billigkeit, d. i. die Tugend, dasjenige zu tun, was recht und billig ist, gleichbedeutend mit epiikia (←), der Gegensatz zu iniquitas und iniustitia (←): ad hoc ordinatur epiikia, quae apud nos dicitur aequitas, th. II. II. 120. 1 c; vgl. ib. 80. 1 ad 3; I. II. 104. 3 ad 3; cg. III. 123.

  • Arten der aequitas sind: aequitas moralis & ae. naturalis (th. II. II. 31. 3 ad 3; cg. III. 123 & 144) = die moralische oder sittliche und die natürliche Billigkeit, m. a. W. die Billigkeit, welche der Mensch sich allmählich angewöhnt hat, und diejenige, welche ihm von Natur aus eigen ist.





Gleichwertigkeit: per quandam interpretationem sive aequivalentiam, 4 sent. 4. 1. 1 ad 3.






a) gleiche Benennung, Gleichnamigkeit, Namensgleichheit zweier oder mehrerer Dinge, welche ihrem Begriff und Wesen nach voneinander verschieden sind (vgl. aequivocus sub a), synonym mit univocatio (← sub a): secundum aequivocationem id est communicationem nominum, th. III. 2. 6 c; diversa ratio (Begriff, Wesen) minus communium non facit aequivocationem in magis communi, ib. I. 29. 4 ad 4; aequivocatio inducitur ex diversa forma significata per nomen, non autem ex diversitate suppositionis (Bedeutung), non enim hoc nomen homo aequivoce sumitur ex eo, quod quandoque supponit (← sub c) pro Platone, quandoque pro Socrate, cg. IV. 49.

  • Als Arten der aequivocatio gehören hierher: aequivocatio pura sive multum distans & ae. propinqua sive proxima (th. I. 13. 5 c; cg. I. 33; 1 sent. 35. 1. 4 c; pot. 7. 7 c; 7 phys. 8 g) = die reine oder rein zufällige und deshalb (ab unitate generis) weit abstehende oder entfernte (ubi est pura aequivocatio, nulla similitudo in rebus attenditur, sed solum unitas nominis, cg. I. 33) und die wegen einer größern oder geringern Ähnlichkeit der mit demselben Namen bezeichneten Dinge nahe oder sehr nahe gelegene Gleichnamigkeit (per similitudinem et propinquitatem ad unitatem generis multorum aequivocatio latet. Sunt autem quaedam aequivocationum multum distantes, in quibus sola communitas nominum attenditur, sicut si canis dicatur caeleste sidus et animal latrabile. Quaedam vero sunt, quae habent quandam similitudinem, sicut si hoc nomen homo dicatur de vero homine et de homine picto, inquantum habet similitudinem quandam veri hominis. Quaedam vero aequivocationes sunt proximae, aut propter convenientiam in genere, sicut si corpus dicatur de corpore caelesti et de corpore corruptibili, aequivoce dicitur naturaliter [im Sinne der Physik] loquendo, quia eorum non est materia una [conveniunt tamen in genere logico, et propter hanc generis convenientiam videntur omnino non aequivoca esse], aut etiam sunt propinquae secundum aliquam similitudinem, sicut ille, qui docet in scholis, dicitur magister, et similiter ille, qui praeest domui, dicitur magister domus aequivoce, et tamen propinqua aequivocatione propter similitudinem; uterque enim est rector, hic quidem scholarum, ille vero domus. Unde propter hanc propinquitatem vel generis vel similitudinis non videntur esse aequivocationes, cum tamen sint, 7 phys. 8 g).

b) Zweideutigkeit: multiplicitas (Vielheit) horum sensuum non facit aequivocationem aut aliam speciem multiplicitatis (Vieldeutigkeit), th. I. 1. 10 ad 1; ne intelligerentur tres essentiae propter nominis aequivocationem, ib. 30. 1 ad 1; vgl. ib. III. 2. 6 c; 1 sent. 23. 1. 3 c; deceptus est Galenus ex aequivocatione eius, quod est per se, 7 phys. 1 b; in his autem, quae multum distant, magis manifestatur aequivocatio, si idem nomen eis imponatur, 5 eth. 1 g.






a) nach Weise oder im Sinne der Gleichnamigkeit (vgl. aequivocus sub a): Augustinus aequivoce utitur nomine creationis, th. I. 45. 1 ad 1; non est intellectus agens et possibilis, nisi forte aequivoce, cg. II. 96; vgl. ib. IV. 29; 2 anim. 2 b.

  • Zu causa aequivoce agenscausa sub b; zu commune ae.communis sub a; zu dicere omnino sive proprie sive pure ae.dicere sub c; zu praedicare omnino sive pure ae.praedicare sub b.

b) nach Weise oder im Sinne der bloßen Gleichnamigkeit, synonym mit omnino sive pure aequivoce (→ sub a).






a) gleichnamig, namensgleich im weitern Sinne des Wortes, wie alle diejenigen Dinge heißen, welche zwar an demselben Namen, nicht aber an dem nämlichen Begriff und Wesen teilhaben, gleichviel, ob sie einander ähnlich sind, oder nicht, der Gegensatz zu univocus (← sub b): largo modo accipit aequivoca, secundum quod includunt in se analoga (←), th. I. 13. 10 ad 4; aequivoca id est non (simul) convenientia in nomine et ratione (Begriff, Wesen), 5 phys. 7 a; aequivoca sunt, quorum nomen solum commune est et ratio substantiae diversa, 2 anim. 2 b.

  • Eine Art des aequivocus im weitern Sinne des Wortes ist das aequivocus a casu sive per casum et fortunam sive omnino sive pure (th. I. 13. 5 ad 1; cg. I. 33; 1 sent. 35. 1. 4 c; pot. 7. 7 c; 7 phys. 8 g; 1 eth. 7 i) = zufälligerweise oder gänzlich oder rein und bloß gleichnamig (ista dicuntur aequivoca a casu, quia scilicet casu accidit, quod unum nomen unus homo imposuit uni rei et alius alii rei, ut praecipue patet in diversis hominibus uno nomine nominatis, 1 eth. 7 i), der Gegensatz zu analogicum oder analogum (←) .
  • Omne aequivocum reducitur ad univocum (th. I. 13. 5 ob. 1; vgl. ib. ad 1; pot. 7. 7 ob. 7) = jedes aequivocum ist mit seinem Benennung auf ein univocum zurückzuführen, m. a. W. wesensverschiedene Dinge werden deshalb mit einem gemeinsamen Namen bezeichnet, weil es wesensgleiche Dinge gibt, denen der betreffende Name zuerst zukommt.

b) gleichnamig, namensgleich im engern Sinne des Wortes, was von denjenigen Dingen gilt, welche zwar denselben Namen tragen, aber nicht bloß dem Begriff und Wesen nach verschieden, sondern auch nicht einmal einander ähnlich sind, synonym also mit aequivocus a casu (→ sub a), der Gegensatz zu analogicus oder analogus (←): univocorum est omnino eadem ratio (Wesen), aequivocorum est omnino ratio diversa, in analogicis vero oportet, quod nomen secundum unam significationem acceptum ponatur in definitione eiusdem nominis secundum alias significationes accepti, th. I. 13. 10 c; aequivocum enim dividitur secundum res significatas, univocum vero dividitur secundum differentias, sed analogum dividitur secundum diversos modos, 1 sent. 22. 1. 3 ad 2.

  • Zu dictio aequivocadictio sub b; zu nomen ae. sive pure ae.nomen sub b; zu praedicatio ae.praedicatio sub b.





a) gleich, gleich groß.

  • Ex aequo= entweder nach Weise des Gleichen oder gleich Großen (z. B. th. I. 44 pr.; 60. 5 ad 1; I. II. 8. 3 ad 1 c; 56. 2 c; pot. 9. 9 c) oder aber in gleichem oder gleich großem Maße (z. B. th. II. II. 62. 4 c).

b) recht, gerecht, billig, gleich bedeutend mit epiikes (← sub a): oportet, quod aequum et iustum in moribus sint determinata in rebus, usur. 2.

  • Zu ars aequiars sub b; zu iudicium ae.iudicium sub b.





Schätzung, Abschätzung, Beurteilung, Dafürhalten, Meinung, synonym mit existimatio (←): veriorem nobis faciunt aestimationem, th. I. 1. 9 ad 3; vgl. ib. I. II. 4. 1 ad 3; 9. 1 ad 2; II. II. 20. 2 c; cg. I. 72 & 90.

  • Zu agens per aestimationemagens.
  • Arten der aestimatio sind: 1. aestimatio confusa (cg. III. 48) = die unklare oder verworrene Schätzung, welche der ae. distincta d. i. der klaren und bestimmten Schätzung gegenübersteht. 2. ae. corrupta sive falsa & ae. recta sive vera sive iusta (th. I. 58. 5 ob. 2; II. II. 8. 5 c; 20. 2 c; 49. 4 c; 4 sent. 20. 1. 3. 2 c; verit. 24. 10 c) = die verdorbene oder falsche und die richtige oder wahre oder gerechte Schätzung. 3. ae. falsa, → ae. corrupta. 4. ae. grossa (th. II. II. 147. 7 ad 2) = die grobe oder ungefähre Schätzung. 5. ae. iusta, → ae. corrupta. 6. ae. naturalis (ib. 1. 96. 1 c; verit. 15. 1 c; 3 anim. 4 k) = die natürliche oder von der Natur eingegebene Schätzung. 7. ae. particularis (th. II. II. 20. 2 c) = die besondere Schätzung oder die Schatzung mit Bezug auf das Besondere und Einzelne. 8. ae. recta, → ae. corrupta. 9. ae. vera, ≈ .





schätzend, abschätzend, urteilend.

  • Zu potentia aestimativapotentia sub b; zu virtus ae.virtus sub a; zu vis ae.vis sub a.
  • Aestimativa, sc. potentia sive virtus sive vis (th. I. 78. 4 ob. 5, a & c; 81. 3 c; cg. II. 60; verit. 25. 2 c; qu. anim. 13 c; pot. anim. 4; 3 sent. 26. 1. 2 c; 2 anim. 13 d; mem. 2 d) = das sinnliche Abschätzungsvermögen oder die sinnliche Urteilskraft, m. a. W. dasjenige Vermögen des Tieres, mit welchem es die durch die äußern Sinne nicht erfassbaren individuellen Beziehungen (→ intentio sub c) der Nützlichkeit und Schädlichkeit an den ihm gegenübertretenden Dingen erkennt. Dies Vermögen heißt auch aestimativa naturalis (1 sent. 3. 1. 3 ad 3) = natürliches sinnliches Abschätzungsvermögen. Über den Unterschied zwischen der vis aestimativa des Tieres und der ihr entsprechenden vis cogitativa des Menschen → cogitativus.





Ewigkeit: aeternitas dicitur quasi ens extra terminos, 1 sent. 8. 2. 1 c; aeternitas est interminabilis vitae tota simul et perfecta possessio, ib. ob. 1; vgl. ib. c; th. I. 10. 1 ob. 1 & c & 2 ad 1; est igitur carens principio et fine, totum esse suum simul habens, in quo ratio (Wesenheit) aeternitatis consistit, cg. I. 15; vgl. ib. II. 32 & 35; III. 61; 4 phys. 18 c; aeternitas non potest nisi Deo convenire simpliciter et absolute secundum perfectam rationem aeternitatis, 1 sent. 8. 2. 2 c; Deus est omnino extra ordinem temporis, quasi in arce aeternitatis constitutus, quae est tota simul, cui subiacet totus temporis decursus secundum unum et simplicem eius intuitum, et ideo uno intuitu videt omnia, quae aguntur secundum temporis decursum, 1 perih. 14 f; Deus, qui de aeternitatis excelso omnia respicit, Graec. 2. 10.

  • Über das Verhältnis zwischen aeternitas & aevumaevum.
  • Zu nunc aeternitatisnunc; zu ratio ae.ratio sub n; zu speculum ae.speculum sub a; zu veritas ae.veritas sub d.
  • Arten der aeternitas sind: 1. aeternitas divina & ae. mundi (2 cael. 1 a; aeter.; vgl. 8 phys. 2 a-i) = die Ewigkeit Gottes und die Ewigkeit der Welt. 2. ae. mundi, → ae. divina. 3. ae. participata (th. I. 10. 2 ad 1; 1 sent. 8. 2. 2 c & ad 2; 19. 2. 1 ad 1; 2 sent. 2. 1. 1 ad 1; quodl. 5. 4. 7 c) = die (von einem Geschöpfe) teilgenommene oder (ihm) mitgeteilte Ewigkeit (vgl. th. I. 10. 2 ad 2), der Gegensatz zur Ewigkeit Gottes; vgl. 1 sent. 8. 2. 2 c.





a) ewig im eigentlichen Sinne des Wortes, (vgl. aeternitas): primo enim vere et proprie dicuntur aeterna ea, quae sunt ingenita, id est quae non habent causam, ut ea, quae de Deo dicuntur, nom. 10. 3; illud, quod est vere aeternum, non solum est ens, sed vivens, th. I. 10. 1 ad 2; Deum esse aeternum, cg. I. 15.

  • Arten des aeternum in diesem Sinne sind: 1. aeternum participative (1 sent. 8. 2. 2 c) = das der Teilnahme nach Ewige (secundum quod aliqua participant de interminabilitate aeternitatis, aliquo modo dicuntur aeterna participative, ib.; vgl. ae. secundum quid). 2. ae. secundum quid & ae. simpliciter (1 cael. 21 f) = das beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht (→ ae. participative) und das einfachhin oder schlechtweg Ewige (quod comprehendit et continet omnem durationem, ib.). 3. ae. simpliciter, → ae. secundum quid.

b) ewig im uneigentlichen Sinne, d. i. immer während, unaufhörlich, der Gegensatz zu temporalis (←): aliquando (dicuntur aeterna) ea, quae sunt incorruptibilia, quia numquam esse desinunt, et immortalia, quia numquam desinunt vivere, et invariabilia, quia non variantur de forma in formam vel de quantitate in quantitatem, et semper existentia eodem modo, quae semper in eadem habitudine se habent, nom. 10. 3; aeternum accipitur ibi pro saeculo, th. I. 10. 2 ad 2; sumitur ibi aeternum pro diuturno, ib. II. II. 164. 2 ad 6; et sic aeternum exponitur pro tempore diuturno, pot. 3. 17 ad 23; aeternum sive saeculum alicuius rei, 1 cael. 21 f.

c) von Urzeiten her seiend: tertio modo signantur nomine aevi vel aeterni, omnia quae sunt antiquissima, licet sint corruptibilia, nom. 10. 3.

d) urvordenklich: quarto modo tota congeries nostri temporis appellatur aevum vel aeternum, nom. 10. 3.






Lehre von den Gründen oder Ursachen: aetiologia vero (est), cum causa dicti assignatur, th. I. 1. 10 ad 2.






an dem aevum teilhabend, unter das aevum fallend (→ aevum sub a): quod in aeviternis non differat esse vel fuisse vel futurum esse, th. I. 10. 5 ob. 3; oportet, quod esse omnium aeviternorum mensuretur esse primi aeviterni, ib. 6 c; vgl. quodl. 5. 4. 7 c.






a) Ewigkeit im uneigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit aeternitas participata (←): aevum nihil aliud erit, quam aeternitas participata, quodl. 5. 4. 7 c; aevum differt a tempore et ab aeternitate sicut medium existens inter illa, th. I. 10. 5 c.

  • Über das Verhältnis von aeternitas, aevum & tempus heißt es: Cum aeternitas sit mensura esse permanentis, secundum quod aliquid recedit a permanentia essendi, secundum hoc recedit ab aeternitate. Quaedam autem sic recedunt a permanentia essendi, quod esse eorum est subiectum transmutationis vel in transmutatione consistit; et huiusmodi mensurantur tempore, sicut omnis motus et etiam esse omnium corruptibilium. Quaedam vero recedunt minus a permanentia essendi, quia esse eorum nec in transmutatione consistit nec est subiectum transmutationis, tamen habent transmutationem adiunctam, vel in actu vel in potentia. Sicut patet in corporibus caelestibus, quorum esse substantiale est intransmutabile, tamen esse intransmutabile habent cum transmutabilitate secundum locum. Et similiter patet de angelis, quod habent esse intransmutabile cum transmutabilitate secundum electionem, quantum ad eorum naturam pertinet, et cum transmutabilitate intelligentiarum et affectionum et locorum suo modo. Et ideo huiusmodi mensurantur aevo, quod est medium inter aeternitatem et tempus. Esse autem, quod mensurat aeternitas, nec est mutabile nec mutabilitati adiunctum. Sic ergo tempus habet prius et posterius, aevum autem non habet in se prius et posterius, sed ei coniungi possunt, aeternitas autem non habet prius neque posterius, neque ea compatitur, ib.; vgl. ib. ad 2; nom. 5. 1 & 10. 3; 1 sent. 8. 2. 2 c; 19. 2. 1 c; 2 sent. 2. 1. 1 c; pot. 3. 14. 9 c; quodl. 5. 4. 7 c.
  • Zu nunc aevinunc.

b) Zeitdauer, synonym mit saeculum (← sub a): aevum aliquando accipitur pro saeculo, quod est periodus durationis alicuius rei, et sic dicuntur multa aeva, sicut multa saecula, th. I. 10. 6 ad 1.






Ansprechbarkeit, Freundlichkeit, Leutseligkeit, synonym mit amicitia (← sub c): in seriis autem se exhibet aliquis alteri . . . ut delectabilem decentibus verbis et factis, et hoc pertinet ad quandam virtutem, quam Aristoteles nominat amicitiam et potest dici affabilitas, th. I. II. 60. 5 c; vgl. ib. II. II. 114. 1 c & 2 c; 4 eth. 14 a-m.






Erregung, Neigung, Zuneigung, Hinstrebung, Begehrung, synonym mit affectus (← sub b) und passio (← sub c): affectio eius inclinata est in hunc actum, th. I. II. 74. 8 c; procedit ex interiori cognitione et affectione, ib. 101. 2 c; affectio est inclinatio animae ad aliquid, cg. I. 68; omnis affectionis principium est amor, ib. 91; vgl. ib. III. 103 & 119; 4 sent. 44. 3. 3. 2 ob. 5.

  • Zu passio secundum affectionempassio sub b; zu voluntas a.voluntas sub c.
  • Arten der affectio sind: 1. affectio animi & a. mentis sive cordis (th. I. 14. 12 c; 57. 4 c; cg. I. 68) = die Affektion des Gemütes oder des niedern Begehrungsvermögens und die des geistigen Seelenteils oder Begehrungsvermögens (prout sunt in voluntate, th. I. 57. 4 c; vgl. ib. 87. 4 ob. 3). 2. a. bestialis (ib. II. II. 159. 2 c) = die tierische Affektion eines Menschen (proveniens vel ex mala consuetudine vel ex corruptione naturae, ib.). 3. a. caritatis (cg. III. 158) = die Affektion der Liebe oder die in der Liebe bestehende Affektion. 4. a. carnalis (Hebr. 12. 1) = die fleischliche Neigung. 5. a. cordis, → a. animi. 6. a. devota (cg. III. 96) = die fromme oder andächtige Affektion. 7. a. exterior & a. interior (2 Cant. 4) = die äußere und die innere Affektion. 8. a. indebita sive inordinata & a. ordinata (th. I. II. 5. 3 c; 62. 2 ad 3; II. II. 8. 7 c; cg. I. 70; mal. 2. 3 ad 9) = die ungehörige oder ungeordnete und die geordnete Affektion. 9. a. inordinata, → a. indebita. 10. a. intellectiva & a. sensitiva sive sensualis (cg. I. 89; III. 81; 1 sent. 8 exp. 2) = die übersinnliche und die sinnliche Affektion oder die Affektion des geistigen und die des animalischen Seelenteiles; vgl. a. animi. 11. a. interior, → a. exterior. 12. a. mentis, → a. animi. 13. a. ordinata, → a. indebita. 14. a. quieta (cg. IV. 6) = die ruhige oder ruhig verlaufende Affektion. 15. a. sensitiva sive sensualis, → a.intellectiva. 16. a. terrena (Hebr. 12. 1) = die irdische Neigung.





affektlich (vgl. affectio & affectus), d. i. (heftig) begehrend, in einem (gesteigerten) Begehren bestehend, einem solchen zugänglich, zu einem solchen gehörend, mit einem solchen verbunden, synonym mit affectualis (←) .

  • Zu cognitio affectivacognitio sub b; zu conclusio a.conclusio sub b; zu pars a.pars sub a; zu passio a.passio sub b; zu potentia a.potentia sub b; zu unio a.unio; zu virtus a.virtus sub a; zu vis a.vis sub a.





affektlich, synonym mit affectivus (←) .

  • Zu unio affectualisunio.





a) Beschaffenheit, Verfassung, Zuständlichkeit, synonym mit passio (← sub a): passionibus sive affectibus eorum, 2 meteor. 11 a; de accidentibus sive affectibus eorum, ib. b; participatio vel affectus lucis in diaphano vocatur lumen, 2 anim. 14 h.

b) Gemütsverfassung, Gemütsstimmung, Zuneigung, Streben, Verlangen, synonym mit affectio (←) und passio (← sub c): delectatio autem de cogitatione ipsa sequitur inclinationem affectus in cogitationem ipsam, th. I. II. 74. 8 c; quae sunt in eius affectu, ib. 99. 6 c; praecepta ordinantia affectum humanum, ib. 106. 2 c; benevolentia, quae hic dicitur affectus, ib. II. II. 80. 1 ad 2; affectum hominis per se quidem solus Deus videt, ib. 106. 5 ad 3; ex affectu hominis trahitur mens eius ad intendendum his, ad quae afficitur, ib. 166. 1 ad 2; cum aliquis loquendo suum affectum exprimit, cg. III. 56; omnis motus affectus ab amore derivatur, ib. 151.

  • Arten des affectus in diesem Sinne sind: 1. affectus dilectionis (th. I. 3. 1 ad 1; Eph. 5, 10) = der Affekt der Liebe oder der in der Liebe bestehende Affekt. 2. a. misericordiae (th. I. 21. 3 c; I. II. 102. 6 ad 8) = der Affekt des Mitleids oder der in dem Mitleid bestehende Affekt. 3. a. passionis sive secundum passionem & a. secundum rationem (ib. I. 21. 3 c; I. II. 102. 6 ad 8) = der Affekt des (körperlichen) Leidens oder derjenige, welcher bloß gemäß einer körperlichen Alteration (→ passio sub b) verläuft, m. a. W. der rein sinnliche Affekt, und der Affekt, welcher der Vernunft gemäß ist und von ihr geleitet wird. 4. a. praesentis saeculi (ib. II. II. 153. 5 c) = die Anhänglichkeit an die gegenwärtige Welt und ihre Güter; vgl. luxuria. 5. a. secundum passionem, → a. passionis. 6. a. secundum rationem, ≈ . 7. a. simplex (ib. I. 82. 5 ad 1; vgl. ib. I. II. 24. 2 c) = der einfache Affekt oder die gesteigerte Tätigkeit des Willens, einfach genannt, weil sie zum Unterschiede von dem eigentlichen Affekte (vgl. passio sub c) absque passione vel animi concitatione ist und ohne eine körperliche Alteration zustande kommt; vgl. simplex actus voluntatis unter voluntas sub b. 8. a. terrenorum (ib. I. 21. 4 ad 3) = die Anhänglichkeit an das Irdische. 9. a. uxorius (4 sent. 33. 2. 2. 1 a) = die Zuneigung zur Gattin.

c) Begehrungsvermögen: quae (sc. visio Dei) est depuratio affectus ab inordinatis affectionibus, th. II. II. 8. 7 c.






a) Verwandtschaft: summum inferioris ordinis affinitatem habet cum ultimo superioris, th. I. 108. 6 c; vgl. ib. 78. 2 c; nom. 7. 4; maiorem affinitatem habet cum bove, th. I. 119. 2 ob. 3; habent aliquam affinitatem vel convenientiam, ib. I. II. 35. 4 c; parentes quantum ad naturam et affinitatem, ib. II. II. 34. 3 ad 1.

b) Schwägerschaft: affinitas est proximitas personarum ex carnali copula proveniens omni carens parentela, 4 sent. 41. 1. 1. 3 ob. 2; persona coniuncta per carnalem copulam non fit particeps eiusdem radicis, sed quasi extrinsecus adiuncta, et ideo ex hoc efficitur aliud genus vinculi, quod affinitas dicitur, ib. 1 c; affinitas contrahitur ex ipso contractu matrimonii per verba de praesenti ante carnalem copulam, ib. 4 ad 1.

  • Zu gradus affinitatisgradus sub a.





a) Bejahung, bejahende Aussage, positive Behauptung, synonym mit positio (← sub b), der Gegensatz zu negatio (← sub a), privatio (← sub b) und remotio (←): affirmatio est enuntiatio alicuius de aliquo (κατάφασις δέ ἐστιν ἀπόφανσίς τινὸς κατὰ τινός, Aristoteles: De interpr. 6, 17. a. 25), 1 perih. 8 g; vgl. 2 perih. 1 a; affirmatio dicitur compositio, inquantum coniunctionem ex parte rei significat, 1 perih. 3 b.

  • Zu via affirmationisvia sub a; zu virtus a.virtus sub f.
  • Arten der affirmatio im Sinne der Bejahung sind: 1. affirmatio de praedicato finito, a. de praedicato infinito & a. de praedicato privativo sive a. privativa (2 perih. 2 c) = die Bejahung mit einem endlichen, die mit einem unendlichen und die mit einem privativen Prädikate; vgl. praedicatum. 2. a. de praedicato infinito, → a. de praedicato finito. 3. a. de praedicato privativo, ≈ . 4. a. incompacta (1 sent. 4. 2. 1 ad 2; pot. 7. 5 ad 2) = die nicht ganz zutreffende Bejahung (quasi non omnino convenienter coniuncta propter diversum modum, pot. 7. 5 ad 2). 5. a. privativa, → a. de praedicato finito. 6. a. secundum quid & a. simplex sive simpliciter (2 perih. 2 c) = die beziehungsweise Bejahung oder die Bejahung in gewisser Hinsicht (z. B. homo est iniustus, ib.) und die einfachhinige Bejahung oder die Bejahung schlechtweg (z. B. homo est iustus, ib.). 7. a. simplex sive simpliciter, → a.secundum quid. 8. a. una (1 perih. 12 e) = eine einzige Bejahung (una est affirmatio, . . . cum unum significatur de uno, ib.). Ad plura sese extendit negatio, quam affirmatio (th. I. II. 100. 7 ad 1) = die Verneinung einer Bestimmung hat einen größern Umfang, als die Bejahung der entgegengesetzten (sequitur enim, si est album, non est nigrum, non tamen sequitur, si non est nigrum, ergo est album, ib.). Affirmatio et negatio non sunt simul vera (pot. 1. 3 ob. 2) = Bejahung und Verneinung, welche einander entgegengesetzt sind, sind nicht zu gleicher Zeit wahr. Affirmatio naturaliter est prior negatione (th. II. II. 122. 2 ad 1; 1 perih. 1 a), oder: affirmatio secundum propriam rationem prior est negatione (1 perih. 8 b) = die Bejahung ist ihrer Natur und Wesenheit nach früher, als die Verneinung; vgl. ib. 8 a; 1 anal. 39 d. In Deo affirmationes sunt incompactae (1 sent. 4. 2. 1 ob. 2; pot. 9. 7 c) = die mit Bezug auf Gott gemachten Bejahungen sind nicht ganz zutreffend. Si affirmatio est causa affirmationis, et negatio est causa negationis, und umgekehrt: Si negatio est causa negationis, affirmatio est causa affirmationis (1 anal. 24 b; vgl. Arist. Anal. post. I. 13, 78. b. 17-21) = wenn die Bejahung von etwas der zuständige Grund für die Bejahung von etwas Anderm ist, dann ist auch die Verneinung des Erstern der zuständige Grund für die Verneinung des Letztern, und ebenso umgekehrt.

b) positive Bestimmung eines Dinges, der Gegensatz zu negatio (← sub b): per affirmationes propria cognitione de re habita scitur, quid est res et quomodo ab aliis separatur, cg. III. 39.

  • Zu oppositio affirmationis et negationisoppositio sub b.
  • Als Arten der affirmatio gehören hierher: affirmatio imaginata, a. intellecta & a. realis (mal. 2. 1 ad 9) = die sinnlich vorgestellte, die übersinnlich vorgestellte und die wirklich positive Bestimmung eines Dinges.





nach Weise oder im Sinne der Bejahung (vgl. affirmatio sub a), der Gegensatz zu negative und privative (←): per subiectum autem intelligitur hoc aliquid affirmative monstratum, verit. 28. 1 c.






bejahend, positiv behauptend, das Gegenteil von negativus und privativus (←) .

  • Affirmativa sc. enuntiatio sive propositio (th. I. 16. 5 ad 2; 39. 4 ad 5) = die bejahende (positive) Aussage oder die Bejahung. Arten derselben sind: 1. affirmativa de praedicato finito, a. de praedicato infinito sive infinita & a. de praedicato privativo sive privativa (2 perih. 2 c) = die Bejahung mit einem endlichen, die mit einem unendlichen und die mit einem privativen Prädikate; vgl. praedicatum sub a. 2. a. de praedicato infinito, → a. de praedicato finito. 3. a. de praedicato privativo, ≈ . 4. a. infinita, ≈ . 5. a. privativa, ≈ . 6. a. simplex sive simpliciter (ib.) = die einfachhinige Bejahung oder die Bejahung schlechtweg, welche der a. secundum quid d. i. der beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht gemachten Bejahung entgegengesetzt ist; vgl. affirmatio secundum quid unter affirmatio sub a.





verletzend, betrübend.

  • Zu amor afflictivusamor sub a; zu passio a.passio sub b; zu poena a.poena.





tätig, handelnd, wirkend (vgl. agere), der Gegensatz zu patiens und passivus (←) .

  • Arten des agens im Sinne von Ursache oder wirkender Ursache (vgl. causa sub a & b) sind: 1. agens aequivocum & a. univocum (th. I. 4. 2 c; 6. 2 c; 13. 5 ob. 1; I. II. 60. 1 c; cg. II. 88; III. 22, 24 & 65; pot. 7. 7 ob. 7) = die gleichnamige und die gleichartige Ursache, m. a. W. die Ursache, welche mit der von ihr erzeugten Wirkung bloß den Namen, und diejenige, welche mit der Wirkung neben dem Namen auch die Art und Wesenheit gemeinsam hat. 2. a. analogicum (th. I. 13. 5 ad 1) = die ähnliche oder verhältnismäßig gleiche Ursache, m. a. W. diejenige Ursache, welche ihrer Wirkung dem Wesen nach wohl ähnlich, aber nicht gleich ist und deshalb mit ihr auch nicht zur selben Art gehört. 3. a. artificiale, a. naturale & a. per gratiam sive per caritatem (virt. 3. 2 ob. 11) = die künstlerisch tätige, die Natur- (→ a. intellectuale & a. supernaturale) und die aus Gnade oder Liebe tätige Ursache. 4. a. consubstantiale (1 sent. 5. 2. 1 c) = die (mit ihrer Wirkung) von gleicher Substanz seiende Ursache. 5. a. contractum sive finitum & a. indeterminatum (th. I. 115. 1 c; cg. II. 21) = die in ihrem Wirken eingeschränkte oder begrenzte und die darin unbegrenzte Ursache. 6. a. corporale sive corporeum & a. incorporeum (th. III. 48. 6 ob. 2; pot. 5. 1 c & ad 5; 4 sent. 44. 3. 3. 3 ob. 7) = die körperliche (vgl. a. materiale) und die unkörperliche Ursache. 7. a. creatum & a. divinum (th. III. 75. 4 c; 1 sent. 37. 1. 1 c; 42. 1. 1 ad 3; 2 sent. 15. 1. 2 c) = die geschaffene oder geschöpfliche und die göttliche Ursache. 8. a. deficiens (th. I. 63. 5 c) = die in ihrer Kraft nachlassende oder mangelhafte Ursache. 9. a. divinum, → a. creatum. 10. a. exterius sive extrinsecum & a. interius (ib. 78. 2 ad 3; cg. II. 30 & 89; III. 1; mal. 5. 5 ad 13) = die äußere oder von außen einwirkende und die innere Ursache. 11. a. finitum, → a. contractum. 12. a. immediatum sive proximum sive propinquum & a. remotum (cg. II. 76; III. 162; 1 sent. 37. 1. 1 ad 4; mal. 4. 6 ad 15; 16. 11 ob. 11) = die unmittelbare oder nächste und die entfernte Ursache, von demjenigen aus gerechnet, an dem sie eine Wirkung zustande bringen soll. 13. a. imperfectum & a. perfectum (cg. II. 30; 1 sent. 37. 1. 1 ad 3 & 3. 3 c) = die unvollkommene und die vollkommene Ursache. 14. a. incorporeum, → a. corporale. 15. a. indeterminatum, → a. contractum. 16. a. inferius & a. superius (cg. II. 76; III. 17; 2 phys. 6 f) = die niedere oder untergeordnete und die höhere oder übergeordnete Ursache. 17. a. instrumentale & a. principale sive principaliter (th. I. 18. 3 c; 45. 5 c; 49. 1 c; cg. I. 44; II. 21; III. 78, 109 & 149; IV. 36; 3 sent. 19. 1. 1 c; 4 sent. 19. 1. 2. 1 c; mal. 2. 11 c; quodl. 8. 2. 3 c) = die werkzeugliche und die Hauptursache (agens per se et agens instrumentale in hoc differunt, quod agens instrumentale non inducit in effectum similitudinem suam, sed similitudinem principalis agentis, principale autem agens inducit similitudinem suam; et ideo ex hoc aliquid constituitur principale agens, quod habet aliquam formam, quam in alterum transfundere potest, non autem ex hoc constituitur agens instrumentale, sed ex hoc, quod est applicatum a principali agente ad effectum aliquem inducendum, 4 sent. 19. 1. 2. 1 c). 18. a. insufficiens & a. sufficiens (quodl. 8. 2. 3 c) = die (zur Hervorbringung einer Wirkung für sich) nicht hinreichende und die hinreichende Ursache. 19. a. intellectuale sive per intellectum sive per intellectum et voluntatem sive voluntarium & a. naturale sive per naturam sive physicum (th. I. 17. 1 c; 19. 4 c & 5 ob. 1; 42. 2 c; 46. 1 ad 6; 47. 1 ad 1; cg. I. 85; II. 24 & 36; III. 3, 6, 23 & 69; pot. 3. 15 c & 17 ad 6; mal. 5. 5 ad 7; 8 phys. 2 c) = die vernünftige oder mit Vernunft und freiem Willen wirkende und die natürliche (→ a. artificiale & a. supernaturale) oder von blindem Naturtrieb geleitete Ursache; vgl. a. secundum voluntatem & a. secundum necessitatem. 20. a. interius, → a. exterius. 21. a. materiale (cg. II. 16 & 75) = die materielle oder stoffliche Ursache; vgl. a. corporale. 22. a. naturale, → a. artificiale, a. intellectuale & a. supernaturale. 23. a. organicum (4 sent. 44. 3. 3. 3 ob. 8) = die organische Ursache. 24. a. particulare & a. universale (th. I. 13. 5 ad 1; 45. 8 ad 3; 46. 1 ad 6; 112. 1 c; 115, 1 c; cg. II. 16, 21, 23 & 87; III. 22 & 149) = die besondere und die allgemeine Ursache, m. a. W. die Ursache, welche einen kleinern Kreis von Wirkungen, und diejenige, welche alle möglichen Wirkungen hervorzubringen imstande ist. 25. a. per aestimationem (cg. III. 4 & 39) = die auf Grund einer Schätzung oder Beurteilung tätige Ursache. 26. a. per caritatem, → a. artificiale. 27. a. perfectum, → a. imperfectum. 28. a. per gratiam, → a. artificiale. 29. a. per intellectum, → a. intellectuale. 30. a. per naturam, ≈ . 31. a. per se (4 sent. 19. 1. 2. 1 c; verit. 27. 4 c) = die durch sich selbst tätige Ursache; vgl. a. principale & agere per se unter agere sub a. 32. a. per voluntatem, → a. intellectuale. 33. a. physicum, ≈ . 34. a. primum sive supremum & a. secundum sive secundarium (th. I. 3. 2 c; 25. 1 ob. 1; 47. 1 c; cg. I. 16 & 72; II. 42, 87 & 89; III. 10, 17, 66, 109 & 162; IV. 36; 1 sent. 37. 1. 1 ad 4) = die erste oder höchste und die zweite oder von zweitem Rang seiende Ursache. 35. a. principale sive principaliter, → a.instrumentale. 36. a. propinquum, → a. immediatum. 37. a. proprium (th. I. 45. 8 ad 3) = die eigene oder eigentümliche Ursache eines Dinges. 38. a. proximum, → a. immediatum. 39. a. remotum, ≈ . 40. a. secundarium sive secundum, → a.primum. 41. a. secundum necessitatem & a. secundum voluntatem (cg. I. 50 & 55; III. 99) = die mit Naturnotwendigkeit und die mit freiem Willen sich betätigende Ursache; vgl. a. per voluntatem & a. per necessitatem. 42. a. secundum voluntatem, → a. secundum necessitatem. 43. a. sufficiens, → a. insufficiens. 44. a. superius, → a. inferius. 45. a. supernaturale & a. naturale (th. I. 62. 2 c; III. 13. 2 c; cg. III. 70; 2 sent. 15. 1. 2 c; pot. 3. 1 ad 1) = die übernatürliche und die natürliche (→ a. artificiale & intellectuale) Ursache. 46. a. supremum, → a. primum. 47. a. universale, → a. particulare. 48. a. univocum, → a. aequivocum. 49. a. voluntarium, → a. intellectuale.
  • Agens agendo aliquid actu facit (pot. 3. 7 ob. 7) = die wirkende Ursache bewirkt durch ihr Wirken, dass etwas wirklich wird. Agens est honorabilius sive nobilius sive praestantius patiente (th. I. 79. 2 ob. 3; cg. II. 62; vgl. ib. 45 & 73; pot. 3. 9 c; 5. 7 ad 6; 3 anim. 10 b), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἀεὶ γὰρ τιμιώτερον τὸ ποιοῦν τοῦ πάσχοντος (De anima III. 5, 430. a. 18-19) = jede wirkende Ursache ist ehrwürdiger oder edler oder vorzüglicher, als dasjenige, was durch ihre Einwirkung etwas erleidet, weil sie sich nämlich zu dem Leidenden wie das Gebende zu dem Empfangenden verhält, dasjenige also, was das Leidende durch ihre Einwirkung auf dasselbe erst empfangen soll, schon besitzt. Vorstehendes dictum gilt für den Fall, si ad idem actio et passio referantur, immer, non autem semper, si ad diversa. Intellectus enim est vis passiva respectu totius entis universalis, vegetativum autem est activum respectu cuiusdam entis particularis, scilicet corporis coniuncti; unde nihil prohibet, huiusmodi passivum esse nobilius tali activo, th. I. 79. 2 ad 3. Agens et patiens oportet esse simul (cg. II. 20; III. 68) = die wirkende Ursache und dasjenige, worauf sie einwirken soll, müssen zu gleicher Zeit und an gleichem Orte existieren. Agens omne propter finem agit (pot. 5. 5 c; vgl. th. I. II. 1. 2 c; 6. 2 c; 11. 2 c; 3 sent. 27. 1. 2 c; verit. 22. 1 c; 12 met. 12 c) = jede wirkende Ursache ist um eines Zweckes willen tätig. Agens proximum oportet esse coniunctum (mal. 16. 11 ob. 11) = die nächste Ursache muss mit demjenigen, woran sie eine Wirkung zustande bringen soll, verbunden sein; vgl. th. I. 8. 1 c. Nullum agens corporale efficienter agit, nisi per contactum (ib. III. 48. 6 ob. 2) = eine körperliche Ursache ist als wirkende Ursache (vgl. agere efficienter unter agere sub a) nur dann tätig, wenn sie dasjenige, woran sie eine Wirkung zustande bringen soll, (unmittelbar oder mittelbar) berührt; vgl. contactus. Omne agens agit, inquantum actu est, → actus sub b. Omne agens agit per suam formam (ib. I. 3. 2 c; cg. I. 43; vgl. th. I. 15. 1 c; 47. 1 ad 1; cg. II. 92; III. 2) = jede wirkende Ursache betätigt sich infolge und gemäß der ihr innewohnenden Form, quae vel est essentia eius vel pars essentiae, cg. I. 43. Omne agens agit sibi simile (th. I. 3. 3 ob. 2; 19. 2 c; 41. 5 c; 115. 1 c; cg. I. 29; II. 46; III. 53; 2 sent. 18. 2. 1 ad 4), oder: omne agens assimilat sibi patiens (4 sent. 44. 3. 1. 3 ob. 2) = jede Ursache bringt an oder in dem, worauf sie einwirkt, etwas ihr Ähnliches hervor, und dies hat darin seinen Grund, dass die Wirkung in ihrer Ursache virtualiter (←) bereits existiert; vgl. th. I. 4. 2 c; 19. 4 c; cg. I. 49; II. 45. Omne agens, excepto primo agente, in suo opere indiget subiecto, quod sit susceptibile suae actionis (th. I. 115. 1 ob. 2; vgl. ib. 8. 1 c; cg. III. 102) = mit Ausnahme der ersten Ursache bedarf jede Ursache bei ihrem Wirken ein Objekt, welches die Wirkung in sich aufnimmt. Quodcumque agens est praesens tantum uni suorum effectuum (cg. III. 68) = das Wirken einer Ursache, welche mehrere Wirkungen hervorbringt, existiert jedes Mal nur mit einer derselben zu gleicher Zeit.





a) tätig sein, tun, handeln, wirken (vgl. agens), synonym mit facere (← sub a), der Gegensatz zu pati (← sub a): agere autem, quod nihil est aliud, quam facere aliquid actu, est per se proprium actus, inquantum est actus, th. I. 115. 1 c; agere nihil aliud est, quam facere aliquid actu, quod quidem est per formam, cg. I. 23; agere vero nihil aliud est, quam communicare illud, per quod agens est actu, secundum quod est possibile, pot. 2. 1 c.

  • Zu intelligentia agensintelligentia sub a; zu medium a.medium sub b; zu potentia ad a.potentia sub a; zu principium agendi, principium agens & principium a. propter finem → principium; zu sensus a.sensus sub c.
  • Als Arten des agere gehören hierher: 1. agere abusive & a. proprie (mal. 2. 11 c & ad 7) = in missbräuchlichem oder uneigentlichem und in eigentlichem Sinne des Wortes tätig sein (dicitur autem proprie quidem agere ipsum agens, quod actum producit, abusive autem id, quo agens agit, sicut proprie quidem pictor facit album parietem, sed quia facit album per albedinem, consuevit etiam dici, quod albedo facit album, ib. 11 c). 2. a. a casu & a. a fortuna (th. I. 116. 1 c) = zufällig tätig sein; vgl. casus sub c. 3. a. a fortuna, → a. a casu. 4. a. a necessitate sive ex necessitate sive in necessitate sive per necessitatem sive per necessitatem naturae sive per naturam & a. per intellectum sive per intellectum et voluntatem sive per voluntatem sive per arbitrium voluntatis sive per electionem voluntatis (th. I. 15. 1 c; 19. 4 ob. 1; cg. II. 23 & 25; III. 2, 73 & 75) = mit Naturnotwendigkeit oder zufolge eines Naturtriebes und mit Vernunft oder mit Vernunft und freiem Willen oder gemäß der freien Entscheidung oder Wahl des Willens tätig sein. 5. a. consequenter & a. primo (mal. 2. 11 c) = danach oder nach etwas und an erster Stelle tätig sein. 6. a. effective sive efficienter, a. formaliter & a. per modum causae finalis (th. I. 48. 1 ad 4; 88. 1 c; III. 48. 6 ob. 2; 2 sent. 26. 1. 2 ad 4; vgl. mal. 5. 5 ad 16) = nach Weise der wirkenden (vgl. unten a. per modum efficientiae), nach Weise der formalen und nach Weise der Zweckursache tätig sein (aliquid agere dicitur tripliciter. Uno modo formaliter, eo modo loquendi, quo dicitur albedo facere album. Alio modo dicitur aliquid agere effective, sicut pictor dicitur facere album parietem. Tertio modo per modum causae finalis, sicut finis dicitur efficere movendo efficientem, th. I. 48. 1 ad 4). 7. a. efficienter, → a. effective. 8. a. ex necessitate, → a. a necessitate. 9. a. formaliter, → a. effective. 10. a. in necessitate, → a. a necessitate. 11. a. per accidens & a. per se (ib. ad 4; 75. 2 ad 2; 76. 1 c; mal. 2. 11 c; verit. 27. 4 c) = nach Weise des nebenbei Seienden oder des Indirekten (dicitur . . . per accidens, sicut dicitur, quod album aedificat, quia accidit aedificatori esse album, th. I. 76. 1 c; per accidens autem agit, quod agit removendo prohibens, sicut . . . per accidens illuminat domum, qui aperit fenestram, quae erat obstaculum luminis, mal. 2. 11 c) und gemäß seiner selbst und seiner eigenen Natur oder als solches tätig sein (malum non agit aliquid per se, id est secundum quod est privatio quaedam, th. I. 48. 1 ad 4; per se quidem agit, quod agit secundum propriam formam, . . . sicut per se illuminat domum sol, mal. 2. 11 c; dicitur per se agere, quod agit per aliquam formam sibi inhaerentem per modum naturae completae, sive habeat illam formam a se sive ab alio, aut naturaliter aut violenter, per quem modum dicuntur illuminare sol et luna, calefacere ignis et ferrum ignitum et aqua calefacta, verit. 27. 4 c). 12. a. per intellectum sive per intellectum et voluntatem, → a. a necessitate. 13. a. per modum causae finalis, → a. effective. 14. a. per modum efficientiae, a. per modum meriti, a. per modum satisfactionis, a. per modum redemptionis & a. per modum sacrificii (th. III. 48. 6 ad 3) = nach Weise des Bewirkens (vgl. oben a. effective), nach der des Verdienens, nach der der Genugtuung, nach der der Erlösung und nach der des Opfers tätig sein. 15. a. per modum meriti, → a. per modum efficientiae. 16. a. per modum redemptionis, ≈ . 17. a. per modum sacrificii, ≈ . 18. a. per modum satisfactionis, ≈ . 19. a. per naturam, → a. a necessitate. 20. a. per necessitatem, ≈ . 21. a. per necessitatem naturae, ≈ . 22. a. per se, → a. per accidens. 23. a. per voluntatem, → a. a necessitate. 24. a. petitorio & a. possessorio (4 sent. 41 exp.) = petitorisch und possessorisch tätig sein, d. i. eine Eigentumsklage und eine Besitzstörungsklage tätigen. 25. a. possessorio, → a. petitorio. 26. a. primo, → a. consequenter. 27. a. proprie, → a. abusive. 28. a. secundum partem & a. secundum se totum (th. I. 76. 1 c) = gemäß einem seiner Teile und nach seiner Ganzheit oder teilweise und ganz tätig sein (dicitur enim movere aliquid aut agere vel secundum se totum, sicut medicus sanat, aut secundum partem, sicut homo videt per oculum, ib.). 29. a. secundum quid & a. simpliciter (1 perih. 5 e) = in gewisser Hinsicht oder beziehungsweise und einfachhin oder schlechtweg tätig sein. 30. a. secundum se totum, → a. secundum partem. 31. a. simpliciter, → a. secundum quid. 32. a. ut praeeligens & a. ut ratiocinans (th. I. 19. 4 ob. 1) = als Wählendes und als Überlegendes oder wählend und überlegend tätig sein. 33. a. ut ratiocinans, → a. ut praeeligens.
  • Agens agendo aliquid actu facit, → agens. Agens omne propter finem agit, ≈ .Agere non est accidentium, sed substantiarum (3 sent. 28. 1. 1 c), oder: agere non est, nisi rei per se subsistentis (4 sent. 12. 1. 2 c) = das Tätig-Sein oder Wirken ist nicht Sache der Akzidenzien, sondern die der Substanzen oder der für sich und nicht in einem andern existierenden Dinge; vgl. actiones sive actus sunt suppositorum unter actio sub a & actus sub a. Agere sequitur ad esse in actu (cg. III. 69), oder: esse est prius natura, quam agere (th. III. 34. 2 ad 1) = das Tätig-Sein folgt auf das Wirklich-Sein oder das Dasein eines Dinges ist der Natur nach früher, als sein Wirken (non tamen est prius tempore, sed simul, cum agens habet esse perfectum, incipit agere, nisi sit aliquid impediens, sicut ignis simul, dum generatur, incipit calefacere et illuminare, ib.). Agit unumquodque ratione formae (cg. I. 43) = jedes Ding ist tätig auf Grund und gemäß seiner Form; vgl. omne agens agit per suam formam unter agens. Eius est agere, cuius est esse (ib. II. 50) = wem das Dasein zukommt, dem auch das Tätig-Sein, nämlich den Substanzen; vgl. oben: Agere non est accidentium etc. Esse est prius natura, quam agere, ↑: Agere sequitur ad esse etc. Nihil agit, nisi secundum suam speciem (ib. II. 49), oder: nihil agit ultra suam speciem (th. III. 79. 2 ob. 3; cg. III. 84; 2 sent. 13. 1. 3 ob. 7), oder: nulla res potest agere ultra suam speciem (th. I. II. 112. 1 c; vgl. cg. III. 85) = kein Ding ist tätig über die Grenzen seiner Art und deren Tätigkeiten hinaus, es sei denn, dass es als werkzeugliche Ursache tätig ist, per quem modum aliquid potest agere ultra suam speciem, non quasi virtute propria, sed virtute principalis agentis, th. III. 77. 3 ad 3. Nihil agit, nisi secundum quod est actu, → actus sub b. Nihil agit ultra suam speciem, ↑: Nihil agit, nisi secundum etc. Nihil agit ultra suam virtutem (ib. I. II. 114. 2 c; vgl. ib. 109. 3 ad 2) = kein Ding ist über seine Kräfte hinaus tätig; vgl. nulla virtus activa agit ultra suum genus unter virtus sub a. Non quaecumque apta nata sunt agere et pati ad invicem, sed solum illa, quae sunt contraria vel habent contrarietatem (1 gener. 19 d) = nur diejenigen Dinge sind von Natur aus geeignet, aufeinander einzuwirken, welche entweder ihrer Substanz nacheinander entgegengesetzt sind oder entgegengesetzte Akzidenzien an sich tragen. Nulla res potest agere ultra suam speciem, ↑: Nihil agit, nisi secundum etc. Nullum agens corporale efficienter agit nisi per contactum,agens. Omne agens agit, inquantum actu est, → actus sub b. Omne agens agit sibi simile, → agens. Omne agens assimilat sibi patiens, ≈ . Omne, quod agit, potens est agere (cg. II. 7) = alles, was tätig ist, besitzt auch das entsprechende Vermögen dazu. Unumquodque agit secundum quod est actu, → actus sub b.

b) tun, handeln im Sinne einer immanenten Tätigkeit, der Gegensatz zu facere (← sub b): agere autem est actus permanens in ipso agente, sicut videre, velle et huiusmodi, th. I. II. 57. 4 c.

c) bewirken, zustande bringen, vollbringen im Sinne einer transienten Tätigkeit, synonym mit facere (← sub b): cum maiori solemnitate agitur, th. III. 83. 4 c; hoc sacramentum agitur, cg. IV. 62; vgl. ib. 63 & 64; agit rerum similitudines, quodl. 8. 2. 3 c.

d) in Tätigkeit setzen, treiben, antreiben: eius autem proprie est agere, quod habet dominium sui actus, quod autem non habet dominium sui actus, magis agitur, quam agat, 2 phys. 10 b; movere seipsam vel agere se quocumque modo ad operationem, th. I. 18. 2 c; magis aguntur, quam agant, ib. 60. 1 ob. 2; semper aguntur quasi ab alio, ib. II. II. 64. 1 ad 2; agit enim quasi ab alio actum, non quasi seipsum agens, cg. II. 23; a Spiritu sancto filii Dei aguntur, ib. IV. 22.

  • Zu potentia agens et actapotentia sub b.
  • (Animalia) magis aguntur, quam agant (ib. II. 60), oder: Irrationalia magis aguntur adoperandum, quam seipsa agant (ib. 76) = die Tiere oder die unvernünftigen Wesen werden zu ihren Tätigkeiten mehr angetrieben, als sie sich selbst antreiben. Sicut aliquid agitur naturaliter, sic aptum natum est agi (2 phys. 13 b), oder: Sicut agitur unumquodque cursu naturae, ita natum est agi (cg. III. 112), oder: Unumquodque, sicut agitur naturaliter, sic aptum natum est agi (th. I. 60. 5 c), die Übersetzung des aristotelischen Textes: ὡς πράττεται, οὕτω πέφυκε (Phys. II. 8, 199. a. 9-10) = wie ein Ding auf natürliche Weise oder dem Lauf der Natur gemäß sich betätigt, so ist es auch von Natur aus zur Tätigkeit angelegt.

e) handeln, verhandeln, abhandeln: de actibus et habitibus intellectivae partis agetur, th. I. 84 pr.; cum de actibus et potentiis animae ageretur, ib. 107. 1 c; cum de missione divinarum personarum ageretur, ib. 112. 1 c.

f) zubringen, führen: quod quidem non potest, dum haec vita agitur, perfecte curari, 4 sent. 23. 1, 2. 1 c.






tunlich, ausführbar, der Gegensatz zu factibilis (←) .

  • Zu bonum agibilebonus sub c.
  • Agibile bezeichnet die Handlung d. i. die immanente Tätigkeit: agibilia dicuntur actiones, quae non progrediuntur extra agentem, sed sunt actus perficientes ipsum, sicut caste vivere, patienter se habere, verit. 5. 1 c; agibilia, quae scilicet in ipso operante consistunt, th. II. II. 47. 5 c; vel sunt agibilia, sicut actus virtutum, qui sunt perfectiones operantis, cg. II. 24; circa agibilia id est circa actus, qui sunt in operante, puta (z. B.) amare, odire, eligere et huiusmodi, 1 anal. 44 i.
  • Zu ratio agibiliumratio sub f.
  • Arten des agibile sind: 1. agibile circa bona vel mala unius hominis & a. circa bona vel mala totius multitudinis civilis (6 eth. 7 b) = die auf die Güter oder Übel des einzelnen Menschen und die auf solche der ganzen Volksmenge oder des Staates sich beziehende Handlung. 2. a. circa bona vel mala totius multitudinis civilis, → a. circa bona vel mala unius hominis. 3. a. particulare (th. I. II. 6. 7 ad 3; vgl. 2 sent. 39. 3. 2 ad 5) = die besondere oder einzelne Handlung. Prudentia est recta ratio agibilium, → prudentia sub a.





Leichtbeweglichkeit, Behändigkeit, Schnelligkeit: agilitas motus ad hoc nihil faceret, th. I. 89. 7 ob. 2.

  • Die agilitas ist eine von den vier dotes (←) oder Eigenschaften des bei der Auferstehung verklärten menschlichen Leibes: corporis gloriosi sunt quattuor dotes, scilicet impassibilitas (←), agilitas, subtilitas und claritas (←), ib. III. 45. 1 ob. 3; vgl. ib. ad 3; 4 sent. 44. 2. 3. 1 c ­ 3 c.





Alchimie, d. i. die Kunst, aus unedeln edle Metalle, ins Besondere Silber oder Gold, zu machen (vgl. alchymista), Chemie: si autem per alchymiam fieret aurum verum, th. II. II. 77. 2 ad 1; et insuper utilis ad scientiam alchymiae, quia tantummodo alchymistarum est transmutare metalla secundum veritatem (Wirklichkeit), 4 meteor. 1 a; vgl. 3 meteor. 9 d.






a) alchimistisch, chemisch: si aliquis vendat argentum vel aurum alchymicum pro vero, th. II. II. 77. 2 ob. 1; aquae alchymicae generantur per sublimationem ab aliquibus corporibus, ib. III. 66. 4 ob. 5.

b) Alchimist, Chemiker, synonym mit alchymista (←): aurum vel argentum ab alchymicis factum, th. II. II. 77. 2 ad 1; quod de aquis rosaceis et aquis alchymicis dici non potest, ib. III. 66. 4 ad 5; alchymici id est aurifices, altar. 10.






Alchimist, Chemiker, synonym mit alchymicus (← sub b): alchymistae faciunt aliquid simile auro quantum ad accidentia exteriora, sed tamen non faciunt verum aurum, quia forma substantialis auri non est per calorem ignis, quo utuntur alchymistae, sed per calorem solis in loco determinato, ubi viget virtus mineralis; et ideo tale aurum non habet operationem consequentem speciem (= Art und Wesenheit), et similiter in aliis, quae eorum operatione fiunt, 2 sent. 7. 3. 1 ad 5; vgl. pot. 6. 1 ad 18; alchymistae per veram artem alchymiae (sed tamen difficilem, propter occultas operationes virtutis caelestis, quae mineralis dicitur, quae ex eo, quod sunt occultae, difficulter a nobis imitari possunt per praedicta principia vel per principiata ab ipsis) faciunt aliquando veram generationem metallorum, aliquando quidem ex sulphure et argento praedictis sine generatione exhalationis, aliquando autem faciendo exsudare praedictam exhalationem vaporosam ab aliquibus corporibus, per applicationem caliditatis proportionatae, quae est agens naturale, 3 meteor. 9 d; vgl. 4 meteor. 1 a.






Andersheit, Anders-Sein, d. i. Verschiedenheit dem Suppositum nach: dictio exclusiva (→ dictio sub b), quae videtur alietatem excludere, th. I. 31 pr.; ad alietatem vero sequitur alteritas (←), non e converso, trin. 1 pr.; genus substantivatum importat alietatem essentiae, 1 sent. 9. 1. 1 ad 2.






irgendwie beschaffen, einigermaßen so seiend: aliquid dicitur aliquale propter aliud, non solum sicut propter accidens, sed etiam sicut propter formale principium, sicut corpus dicitur vivum propter animam, mal. 4. 2 ad 8; quod per participationem dicitur aliquale, cg. I. 40; aliqualem eius habemus notitiam, ib. 14.

  • Omne, quod est totaliter aliquale, est essentialiter tale (nom. 4. 14) = was seiner Ganzheit nach irgendwie beschaffen ist, ist so seiner Wesenheit nach, sicut si aliquid est totaliter bonum, est essentia bonitatis, ib.





irgendwie, einigermaßen: vel ad aliqualiter persuadendum, th. II. II. 48. 1 c; vgl. 2 cael. 10 b.

  • Zu iustum aliqualiteriustus; zu unum a.unus.





irgendeiner: dicitur enim aliquid quasi aliud quid, verit. 1. 1 c; aliquid a natura (sc. procreatum), 2 phys. 2 b.

  • Zu ad aliquidad sub b; zu bonum a.bonus sub c; zu corruptio a.corruptio sub b; zu demonstratio ad a.demonstratio sub c; zu dictio a.dictio sub b; zu distingui secundum a.distinguere; zu esse aliquid, alicuius & in aliquo → esse; zu fieri ex a.fieri; zu generatio alicuius & aliquageneratio sub a; zu hoc a.hic; zu impossibile a.impossibilis; zu malum a.malus sub a; zu perfectum secundum a. sui & secundum a. exterius adiacens sive per a. exterius adveniensperfectus sub a; zu posse ad a., in a., super a. & supra a. → posse; zu possibile a.possibilis sub a; zu significare ut in a.significare; zu suppositio ad a.suppositio sub c.
  • Aliquid demonstratum sive monstratum (2 anim. 1 b; 5 met. 15 a) = etwas Gezeigtes oder Bestimmtes, d. i. ein Einzelding, synonym mit hoc aliquid sive hoc signatum (vgl. hic).





anders seiend, verschieden: aliud partitivum est, unde requiritur aliquid, a quo dividatur, 3 sent. 6. 2. 1 ad 1; alius importat (bedeutet) distinctionem in communi, non magis personalem, quam essentialem, et ideo, quando adiungitur termino personali, importat distinctionem personalem, quando autem adiungitur termino essentiali, importat diversitatem essentiae secundum exigentiam formae illius termini, 1 sent. 4. 1. 3 ad 2; alius semper significat diversitatem substantiae; sed substantia dicitur dupliciter, quandoque enim sumitur pro essentia, sicut est in usu Latinorum, quandoque pro supposito (← sub b) essentiae vel pro re naturae primi praedicamenti, quae dicitur hypostasis (← sub b) apud Graecos, ib. 9. 1. 1 ad 1; hoc autem nomen alius masculine sumptum non importat nisi distinctionem suppositi, th. I. 31. 2 c; vgl. ib. ad 4; aliud et aliud non importat diversitatem suppositi vel hypostasis, sed diversitatem naturarum, ib. III. 2. 3 ad 1; aliud importat diversitatem substantiae, substantia autem dicitur non solum natura, sed etiam suppositum, ib. 17. 1 ad 7; cum aliud non praedicet naturam tantum, sed suppositum naturae, 3 sent. 6. 2. 1 ad 1.

  • Über den Unterschied zwischen alius & alteralter sub b.
  • Zu ad aliquid secundum aliudad sub b; zu causa per a.causa sub b; zu cognoscere in a.cognoscere sub b; zu continuum per sive secundum a.continuum sub b; zu ens per a.ens; zu esse ab a., esse in a. & esse per a.esse; zu fieri a. & ex a. → fieri; zu necessarius per a.necessarius sub a; zu necessitas ex a.necessitas sub a; zu perfectum secundum a.perfectus sub a; zu praedicare ad a.praedicare sub b; zu propter a.propter.
  • Arten des alius sind: 1. alius numero (th. I. 36. 3 ad 2; cg. II. 75; IV. 11 & 81), das aristotelische ἕτερος ἀριθμῷ = der Zahl oder dem Individuum nach verschieden. 2. a. secundum accidens, a. secundum rationem & a. secundum subiectum (2 sent. 27. 1. 6 c) = gemäß einem nebenbei Seienden, dem Begriffe oder Wesen nach und dem Subjekte oder Inhaber nach verschieden; vgl. alter secundum accidens unter alter sub b. 3. a. secundum quid & a. simpliciter (th. III. 17. 1 ad 7) beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und einfachhin oder schlechtweg verschieden. 4. a. secundum rationem, → a. secundum accidens. 5. a. secundum subiectum, ≈ . 6. a. simpliciter, → a. secundum quid.





bildlich, figürlich.






a) der andre von zweien, ein andrer: si aliqua duo prius fuerint non unita et postmodum uniantur, oportet quod hoc fiat per mutationem utriusque vel alterius tantum, cg. III. 53; quod enim ab altero tantum agitur, ib. 112.

b) anders seiend, akzidentell verschieden, qualitativ verschieden: quod dicitur alterum et alterum in creaturis, non significat diversitatem suppositi (← sub b), sed solum diversitatem formarum accidentalium, th. III. 2. 3 ad 1; alterum importat (bedeutet) diversitatem accidentis, ib. 17. 1 ad 7; differentia accidentalis facit alterum solum, differentia vero substantialis facit aliud id est diversum, pot. 9. 8 ob. 3; cum in quolibet fieri aliud dicatur fieri ex alio quantum ad fieri secundum esse substantiale vel alterum ex altero quantum ad fieri secundum esse accidentale, 1 phys. 12 b; alterum solet dici, quod differt secundum qualitatem, 5 phys. 4 b.

  • Zu ad aliquid ratione alteriusad sub b; zu fieri a. & ex a. → fieri; zu verbum a.verbum sub a.
  • Arten des alter in diesem Sinne sind: 1. alter genere (th. I. 79. 9 ob. 3), das aristotelische ἕτερος γένει = der Gattung nach verschieden. 2. a. secundum accidens, a. secundum rationem & a. secundum subiectum (2 sent. 27. 1. 6 c) = gemäß einem Akzidenz verschieden (sicut dicitur, quod Sortes in foro est alter a seipso in domo, sicut ipse hodie est alter a seipso cras, ib.), dem Begriffe oder Wesen nach und dem Subjekte oder Suppositum nach verschieden (sicut sunt diversae personae, ib.). 3. a. secundum rationem, → a. secundum accidens. 4. a. secundum subiectum, ≈ .





anders machen, verändern, und zwar die Qualität, im besondern und allgemeinern Sinne dieses Wortes (vgl. alteratio): hoc autem dicimus alterari, quando manente substantia actu (in Wirklichkeit) existentis fit aliqua variatio circa formam, 1 gener. 2 a; quae alterantur, alterantur secundum qualitates sensibiles, 7 phys. 5 a; quae enim miscentur, oportet ad invicem alterata esse, cg. II. 56; nihil est medium alterantis et alterati, 7 phys. 4 a; vgl. 2 anim. 12 c.

  • Alterans primum (th. I. II. 6. 1 ad 1) = das erste verändernde Prinzip, nämlich der Himmel oder die Gesamtheit der Himmelskörper.
  • Arten des alterare sind: alterare extra naturam & a. secundum naturam (5 phys. 10 b) = neben und gemäß der Natur oder dem Laufe der Natur verändern (quidam enim dimittuntur a febribus non in criticis diebus, et isti alterantur extra naturam, alii vero in criticis diebus, et isti alterantur secundum naturam, ib.).





a) Anders-Machung, Änderung, Veränderung der sensibelen Qualität (→ qualitas), körperliche Erregung oder Aufregung, synonym mit passio (← sub c): alteratio est actus (Verwirklichung) alterabilis, inquantum est (noch immer ist und bleibt) alterabile, 3 phys. 2 b; motus, qui est in qualitate, vocatur alteratio, 5 phys. 4 b; ex hoc autem, quod, postquam est ens actu (in Wirklichkeit) factum, suscipit aliam quamcumque formam, dicitur alteratio, 1 gener. 2 a; de alteratione, quae est motus secundum qualitatem, ib. c; omnis alteratio fit secundum qualitatem sensibilem, quae est tertia species qualitatis (←), 7 phys. 4 b; alteratio autem . . . proprie fit secundum tertiam speciem qualitatis, quae est passio (← sub b) et passibilis qualitas (←), 1 cael. 7 b; vgl. 1 gener. 10 a & e & 11 a; secundum istam passionem (sc. proprie dictam) alteratio dicta non est nisi circa sensibilia et circa sensibilem partem animae per se, et circa intellectum per accidens quantum ad illas qualitates, quae in parte intellectiva ex sensibus oriuntur, sicut sunt omnes habitus adquisiti, 1 sent. 17. 2. 1 ad 5; non quilibet motus est passio, sed solum alteratio proprie loquendo . . . Ad hoc autem, quod sit alteratio, requiritur ex parte alterati, quod sit res per se subsistens, aliter enim subiectum motus esse non posset, et quod sit corpus, quia solum tale movetur, et ulterius, quod habeat naturam contrarietati subiectam, quia alteratio est motus inter contrarias qualitates. Ex parte vero terminorum alterationis requiritur, quod una qualitate expulsa alia introducatur, sic enim de qualitate in qualitatem transitur. Sed ulterius ad rationem passionis requiritur, quod qualitas introducta sit extranea, et qualitas abiecta sit connaturalis; quod contingit ex hoc, quod passio importat quandam victoriam agentis super patiens, omne autem, quod vincitur, quasi trahitur extra terminos proprios ad terminos alienos, 3 sent. 15, 2. 1. 1 c.

b) Anders-Machung, Änderung, Veränderung der Qualität im allgemeinen Sinne dieses Wortes: alteratio secundum istam passionem (sc. communiter dictam) consistit in qualibet variatione circa receptionem alicuius qualitatis, et hoc modo potest esse alteratio etiam in substantiis pure intellectualibus, 1 sent. 17. 2. 1 ad 5; alteratio primo quidem est in qualitatibus tertiae speciei. In qualitatibus vero primae speciei potest esse alteratio per posterius (nach Weise des Spätern), facta enim alteratione secundum calidum et frigidum, sequitur animal alterari secundum sanum et aegrum, et similiter, facta alteratione secundum passiones appetitus sensitivi vel secundum vires sensitivas apprehensivas, sequitur alteratio secundum scientias et virtutes, th. I. II. 52. 1 ad 3; in praedictis qualitatibus primae et quartae speciei non est alteratio primo et principaliter, sed secundario, quia huiusmodi qualitates consequuntur quasdam alterationes primarum qualitatum, 7 phys. 5 b; vgl. ib. c & d & 6 a-g; omnis alteratio est similis alterationi, quae fit secundum sensum, ib. 4 b; passio et alteratio magis proprie dicitur in sensu, quam in intellectu, ib.; sive sit secundum alterationem, cg. I. 20.

  • Über den Unterschied zwischen alteratio & generatiogeneratio sub a.
  • Zu fieri alterationefieri; zu motus a.motus sub a.
  • Als Arten der alteratio gehören hierher: 1. alteratio animae sive animalis & a. corporalis (ib. IV. 63; 5 phys. 3 h & 8 h) = die Alteration der Seele und die des Körpers oder die animalische und die reinkörperliche Alteration, von denen die erstere an der Seele und die letztere an dem Körper ihr Subjekt hat. 2. a. animalis, → a. animae. 3. a. corporalis, ≈ . 4. a. naturalis & a. violenta (5 phys. 10 b) = die natürliche oder naturgemäße und die gewaltsame Alteration. 5. a. passiva & a. perfectiva (1 sent. 17. 2. 1 ad 5; 1 cael. 7 b) = die leiden machende und die vervollkommnende Alteration oder die Alteration, welche in einem eigentlichen Leiden, und diejenige, welche in einer Vervollkommnung des Alterierten besteht (duplex est alteratio. Una quidem passiva, secundum quam ita aliquid adiicitur, quod etiam aliquid aliud abiicitur, sicut, cum aliquid alteratur de calido in frigidum, amittit calorem et recipit frigiditatem; . . . est autem alia alteratio perfectiva, quae fit, secundum quod aliquid ab alio perficitur absque alterius abiectione, 1 cael. 7 b); vgl. passio corruptiva unter passio sub b. 6. a. perfectiva, → a. passiva. 7. a. violenta, → a. naturalis.
  • Alterationis terminus est generatio (1 phys. 5 c) = das Ziel der Veränderung der Qualität eines Dinges ist die Erzeugung eines andern.





die Qualität verändernd; vgl. alteratio und qualitas.






Andersheit, Anders-Sein, zumal in den Akzidenzien, akzidentelle Verschiedenheit (vgl. alter sub b): alteritas, quae provenit ex differentia accidentali, th. III. 2. 3 ad 1; omne illud, cui accidit alteritas aliqua, cg. II. 83; alteritatis principium est accidentalis differentia, trin. 1. 2. 1 ob. 5; motus aliquis est ex alteritate, 3 phys. 3 c.






Höhe oder Hoheit im buchstäblichen und bildlichen Sinne: ab aliqua altitudine totam viam intuetur, th. I. 14. 13 ad 3; quae sua altitudine rationem transcendunt, ib. 1. 5 c; per altitudinem (designat) excellentiam virtutis, ib. 3. 1 ad 1; inquantum divinam altitudinem repraesentant, cg. II. 4; ad summam autem honoris altitudinem, ib. III. 63; haec autem altitudo attenditur (kommt in Betracht) quantum ad tria, Rom. 11. 5.

  • Arten der altitudo sind: altitudo terrena & a. virtutis (cg. III. 132/133) = die irdische Hoheit (quae consistit in divitiis, ib.) und die Hoheit der Tugend, m. a. W. die Hoheit, welche dem Menschen der Besitz irdischer Güter, und diejenige, welche ihm die Tugend verleiht.





das Lieben im Sinne eines Affektes, zuweilen auch in dem eines einfachen Aktes: amatio enim addit super amorem (←) intensionem quandam amoris, quasi fervorem quendam, 3 sent. 27. 2. 1 c; amatio autem (similatur) passioni, ib.; amicitiae actus est amatio, 8 eth. 3 a; amatio videtur importare (bedeuten) passionem, ib. 5 g; amatio fit consuetudine, importat enim amatio, ut dictum est, quendam vehementem impetum animi, 9 eth. 5 d.

  • Arten der amatio sind: 1. amatio corporalis (cg. III. 118) = das körperliche oder sinnliche Lieben. 2. a. mutua & a. simplex (th. II. II. 23. 1 c; 8 eth. 5 h) = das gegenseitige und das einfache oder einseitige Lieben. 3. a. simplex, → a. mutua.





liebend, Liebhaber: inquantum est amativus falsarum opinionum, th. I. 17. 1 c; homo non est amativus pecuniae, ib. II. II. 117. 6 c.






freundschaftlich, zur Freundschaft gehörig, aus der Freundschaft hervorgehend, die Freundschaft beweisend: Amicabilia (Freundschaftsbeweise) et amicitiae opera, quibus aliquis ad amicos utitur et secundum quae determinantur (bestimmt werden) amicitiae, videntur processisse ex his, quae sunt homini ad seipsum, sic enim videtur esse unus homo alterius amicus, si eadem agit ad amicum, quae ageret ad seipsum, 9 eth. 4 a; inter amicabilia unum ponitur identitas electionis, th. II. II. 29. 3 c; inter alia amicabilia ponit hoc, quod est condolere amico, ib. 30. 2 c; unum de amicabilibus est eadem velle et eligere, ib. III. 18. 5 ob. 2; vgl. 9 eth. 4 d.

  • Zu debitum amicabiledebitus sub a; zu opus a.opus sub d.





a) Freundschaft im Sinne eines Habitus: amabile quod est obiectum amationis (←), a qua dicitur amicitia, 8 eth. 2 a; amicitia non potest haberi nisi ad rationales creaturas, in quibus contingit esse redamationem et communicationem (Verkehr) in operibus vitae et quibus contingit bene evenire vel male secundum fortunam et felicitatem, sicut et ad eas proprie benevolentia est, th. I. 20. 2 ad 3; oportet ad rationem (Wesen) amicitiae, quod per eam aliqui sibi bene velint ad invicem, et quod hoc non lateat eos, et quod hoc sit propter unum aliquod praedictorum, scilicet propter bonum vel delectabile vel utile, 8 eth. 2 i; non quilibet amor habet rationem amicitiae, sed amor, qui est cum benevolentia, quando scilicet sic amamus aliquem, ut ei bonum velimus. Si autem rebus amatis non bonum velimus, sed ipsum earum bonum nobis velimus, sicut dicimur amare vinum aut equum aut aliquid huiusmodi, non est amor amicitiae, sed cuiusdam concupiscentiae; ridiculum enim est, dicere, quod aliquis habeat amicitiam ad vinum vel ad equum. Sed nec benevolentia sufficit ad rationem amicitiae, sed requiritur quaedam mutua amatio, quia amicus est amico amicus; talis autem mutua benevolentia fundatur super aliqua communicatione, th. II. II. 23. 1 c; vgl. 8 eth. 2 f; amicitia vero addit duo (super amorem), quorum unum est societas quaedam amantis et amati in amore, ut scilicet mutuo se diligere sciant, aliud est, ut ex electione operentur, non tantum ex passione, unde dicit Philosophus (Eth. Nic. VIII. 7, 1157. b. 28 sq.), quod amicitia similatur habitui, amatio autem passioni, 3 sent. 27. 2. 1 c; de ratione amicitiae est, quod amans velit impleri desiderium amati, inquantum vult ei bonum et perfectionem, propter quod dicitur, quod amicorum est idem velle, cg. III. 95; vgl. th. I. 60. 3 c; I. II. 65. 5 c; II. II. 25. 7 c; cg. III. 124; 8 eth. 9 a-l; quod amicitia non solum dicatur secundum actum, sed etiam secundum habitum, 8 eth. 5 g; vgl. ib. a.

  • Zu amor amicitiaeamor sub a; zu bonum a.bonus sub c; zu debitum a.debitus sub a; zu dilectio a.dilectio sub a; zu voluntas a.voluntas sub c.
  • Als Arten der amicitia gehören hierher: 1. amicitia caritatis (th. II. II. 26. 2 c) = die Freundschaft der Liebe zu Gott oder die Freundschaft des Menschen mit Gott (amicitia hominis ad Deum, ib. 23. 5 c; 8 eth. 12 o). 2. a. cognata sive cognatorum sive consanguineorum (th. II. II. 23. 5 c; 8 eth. 12 b & d) = die Freundschaft der Blutsverwandten. 3. a. commilitantium (th. II. II. 26. 8 c) = die Freundschaft der Kriegsgefährten. 4. a. concivium sive politica (ib. 2 c; virt. 2. 7 c; 8 eth. 12 c; 9 eth. 6 e) = die Freundschaft der Mitbürger. 5. a. coniugalis & a. fraterna (8 eth. 12 l, m & t) = die Freundschaft der Ehegatten und die der Geschwister. 6. a. connutritiva sive hetaerica (ib. b & m) = die Freundschaft der zusammen Aufgewachsenen oder Jugendgefährten. 7. a. consanguineorum, → a. cognata. 8. a. delectabilis, a. honesti sive honesta & a. utilis (th. I. II. 26. 4 ob. 3; 31. 6 ob. 3; II. II. 23. 1 ob. 3 & ad 3; 3 sent. 27. 2. 2 ad 1; virt. 2. 8 ad 16 & 11 ad 6; 8 eth. 3-7) = die Freundschaft des Angenehmen, die des Ehrenvollen und die des Nützlichen (vgl. bonum delectabile unter bonus sub b), m. a. W. die Freundschaft, bei welcher der Freund wegen der Annehmlichkeit des Umgangs mit ihm, diejenige, bei welcher er um seiner selbst willen, und diejenige, bei welcher er wegen eines durch ihn zu erlangenden Vorteils geliebt wird; vgl. a. imperfecta. 9. a. fraterna, → a. coniugalis. 10. a. hetaerica, → a. connutritiva. 11. a. honesta sive honesti, → a.delectabilis. 12. a. imperfecta & a. perfecta (virt. 2. 4 ad 11; 8 eth. 3 a & b, 6 b-d & g) = die unvollkommene und die vollkommene Freundschaft, so genannt, weil der Freund bei ersterer auf unvollkommene Art d. i. um etwas Andern willen und bei letzterer auf vollkommene Art d. i. um seiner selbst willen geliebt wird; vgl. a. delectabilis. 13. a. inter aequales & a. inter inaequales (8 eth. 6 n & 7 a) = die Freundschaft unter Gleichen und die unter Ungleichen; vgl. nom. 4. 9. 14. a. inter inaequales, → a. inter aequales. 15. a. liberalis & a. servilis (cg. III. 124; 8 eth. 6 g) = die Freundschaft des Freien oder Freigeborenen und die des Sklaven oder Unfreien. 16. a. materna & a. paterna (8 eth. 11 c & e, 12 f & i) = die mütterliche und die väterliche Freundschaft oder die Freundschaft der Mutter und die des Vaters zu den Kindern. 17. a. naturalis (cg. III. 135/136; virt. 2. 7 c) = die natürliche oder naturgemäße Freundschaft. 18. a. paterna, → a. materna. 19. a. per accidens & a. per se (8 eth. 3 b, l & m) = die Freundschaft gemäß etwas nebenbei Seiendem eines Dinges und die Freundschaft gemäß ihm selbst, m. a. W. die Freundschaft zu jemanden wegen etwas ihm nebenbei Zukommenden und die Freundschaft zu ihm um seiner selbst willen (tam illi, qui amant propter utile, amant propter bonum, quod eis provenit, quam etiam illi, qui amant propter delectationem, amant propter delectabile, quod percipiunt, et ita non amant amicum secundum id, quod ipse in se est, sed secundum id, quod accidit ei, scilicet secundum quod est utile vel delectabile; unde patet, quod huiusmodi amicitiae non sunt amicitiae per se, sed per accidens, quia non amatur homo secundum id, quod ipse est, sed secundum quod aliquid exhibet secundum utilitatem vel delectationem, ib. b). 20. a. peregrinantium sive peregrinorum (th. II. II. 23. 5 c; 8 eth. 3 f) = die Freundschaft der Reisegefährten oder Wallfahrer. 21. a. perfecta, → a. imperfecta. 22. a. per se, → a. per accidens. 23. a. politica, → a. concivium. 24. a. principalis (8 eth. 3 k-t) = die hauptsächlichste oder vorzüglichste Freundschaft (quae est propter bonum virtutis, ib. k). 25. a. regalis (ib. 11 b, c & e) = die königliche Freundschaft oder die Freundschaft des Königs zu einem seiner Untertanen. 26. a. secundum superabundantiam sive a. superabundantiae (ib. 7 a-g & 11 b) = die Freundschaft nach Weise des Überfließens oder Überragens (inquantum scilicet una persona excedit aliam, sicut amicitia, quae est patris ad filium et universaliter senioris ad iuniorem, et vir ad uxorem et universaliter omnis, qui habet imperium super aliquem, ad eum, super quem habet imperium, ib. 7 a). 27. a. superabundantiae, → a. secundum superabundantiam. 28. a. servilis, → a. liberalis. 29. a. utilis, → a. delectabilis.

b) Freundschaft im Sinne eines Aktes, Freundschaftserweis, Freundschaftsbezeigung: primo distinguit amicitiam per habitum et actum, 8 eth. 5 a; quod amicitia non solum dicatur secundum actum, sed etiam secundum habitum, ib. g.

c) Freundlichkeit, Leutseligkeit, synonym mit affabilitas (←): oportet hominem convenienter ad alios homines ordinari in communi conversatione (← sub a) tam in factis quam in verbis, ut scilicet ad unumquemque se habeat, secundum quod decet; et ideo oportet esse quandam specialem virtutem, quae hanc convenientiam ordinis observet, et haec vocatur amicitia sive affabilitas, th. II. II. 114. 1 c; vgl. ib. ad 1; 168. 4 ad 3; I. II. 60. 5 c; II. II. 80. 1 ad 2; 3 sent. 27. 2. 2 ad 1; 34. 1. 2 c; 2 eth. 9 h.






a) Liebe, der Gegensatz zu odium (←): amor est in concupiscibili (← sub b), th. I. II. 26. 1 a; primus enim motus voluntatis et cuiuslibet appetitivae virtutis est amor, ib. I. 20. 1 c; vgl. ib. I. II. 26. 1 c; est autem amor prima et communis radix omnium appetitivarum passionum, nom. 4. 9; amor est rei, quae habetur, 2 sent. 1. 2. 1 c; vgl. th. I. II. 70. 3 c; amor quodammodo importat (bedeutet) quandam convenientiam et connaturalitatem (← sub b) ad amatum, quod quidem perficitur, dum amatum aliquo modo habetur, 3 sent. 26. 2. 3. 2 c; amor importat quandam connaturalitatem appetitus ad bonum amatum, 2 eth. 5 b; amor, etsi non nominet motum appetitus tendentem in appetibile, nominat tamen motum appetitus, quo immutatur ab appetibili, ut ei appetibile complaceat, th. I. II. 26. 2 ad 3; amor importat quandam connaturalitatem vel complacentiam amantis ad amatum, ib. 27. 1 c; amor significat coaptationem quandam appetitivae virtutis ad aliquod bonum, ib. 28. 5 c; amor consistit in quadam convenientia amantis ad amatum, ib. 29. 2 c; amor est nexus amantium, ib. I. 37. 1 ob. 3; amor importat quandam unionem amantis ad amatum, ib. II. II. 17. 3 c; videtur propria ratio (Wesen) amoris consistere in hoc, quod affectus unius tendat in alterum, sicut in unum cum ipso aliquo modo, cg. I. 91; in hoc enim praecipue consistit amor, quod amans amato bonum velit, ib. III. 90; qui (sc. amor) nihil est aliud, quam formatio quaedam appetitus ab ipso appetibili, unde amor dicitur quaedam unio amantis et amati, verit. 26. 4 c; cum amor nihil sit aliud, quam stabilimentum voluntatis in bono volito, pot. 9. 9 c; actus amoris semper tendit in duo, scilicet in bonum, quod quis vult alicui, et in eum, cui vult bonum, th. I. 20. 1 ad 3; vgl. cg. I. 91; est autem triplex effectus amoris. Primus quidem est, quod movet amantem ad aliquam operationem; secundus effectus est, quod convertit opera amantis per intentionem in amatum, tertius effectus est, quod omnis amor est manifestativus sui ipsius per signa et effectus amoris, et per hoc quaerit amans, ut non solum amet, sed etiam ametur, nom. 4. 11.

  • Über das Verhältnis zwischen amor, caritas & dilectiodilectio sub a.
  • Arten des amor in diesem Sinne sind: 1. amor actualis (th. II. II. 27. 2 c) = die Liebe im Sinne einer Tätigkeit. 2. a. amicitiae sive benevolentiae & a. concupiscentiae (ib. I. 20. 1 ad 3, 2 ob. 3 & ad 3 & 3 c; I. II. 26. 4 ad 1; 27. 3 c; 28. 2 c; 66. 6 ad 2; virt. 4. 3 c; nom. 4. 9) = die Liebe der Freundschaft oder des Wohlwollens und die des Verlangens (amor non dividitur per amicitiam et concupiscentiam, sed per amorem amicitiae et concupiscentiae; nam ille proprie dicitur amicus, cui aliquod bonum volumus, illud autem dicimur concupiscere, quod volumus nobis, th. I. II. 26. 4 ad 1). 3. a. angelicus & a. divinus (nom. 4. 12) = die englische und die göttliche Liebe oder die Liebe des Engels und die Liebe Gottes. 4. a. animalis sive carnalis sive carnis sive sensitivus & a. rationalis sive spiritualis sive intellectualis (th. I. 60. 1 ad 1; I. II. 26. 1 c; 27. 2 c; II. II. 26. 3 c; 55. 1 ad 2; nom. 4. 12; 3 sent. 27. 1. 2 c; 33. 1. 1. 1 ad 1; 1 Tim. 4. 3) = die animalische (amor animalis, qui pertinet ad sensitivam partem, sive in hominibus sive in animalibus, nom. 4. 5) oder fleischliche oder sinnliche und die vernünftige oder geistige oder übersinnliche Liebe (coaptatio appetitus sensitivi vel voluntatis ad aliquod bonum id est ipsa complacentia boni dicitur amor sensitivus vel intellectualis seu rationalis, th. I. II. 26. 1 c). 5. a. benevolentiae, → a. amicitiae. 6. a. caritatis & a. communiter dictus (ib. I. 20. 4 ad 3; I. II. 70. 3 c) = die Liebe im Sinne der Liebe zu Gott (vgl. ib. I. II. 62. 2 ad 3) und die im Allgemeinen so genannte Liebe. 7. a. carnalis, → a. animalis. 8. a. carnis, ≈ . 9. a. communiter dictus, → a. caritatis. 10. a. concupiscentiae, → a. amicitiae. 11. a. congregativus sive unitivus (ib. I. 36. 4 ad 1; I. II. 73. 1 ad 3) = die zusammenfügende oder einigende Liebe, d. i. die Liebe zu Gott, der Gegensatz zu a. disgregativus d. i. zu der zerstreuenden Liebe oder Selbstliebe; vgl. ib. I. II. 73. 1 ad 3. 12. a. corruptivus sive deteriorativus sive laesivus & a. meliorativus sive perfectivus (ib. I. II. 28. 5 ob. 2 & c) = die den Liebenden verderbende oder verschlechternde oder verletzende (sc. amor boni, quod non est conveniens amanti, ib. c) und die ihn verbessernde oder vervollkommnende Liebe (sc. amor boni convenientis, ib.). 13. a. Dei & a. peccati (ib. c) = die Liebe zu Gott (welche eine fructus Spiritus sancti ist; vgl. fructus) und die Liebe zur Sünde. 14. a. deteriorativus, → a. corruptivus. 15. a. divinus, → a. angelicus. 16. a. gratuitus & a. mercenarius (ib. I. 63. 1 ad 3; II. II. 19. 4 ad 3; 3 sent. 33. 1. 1. 1 ad 1; 34. 2. 2. 2 ad 2; pot. 10. 4 ad 9) = die unentgeltlich zugewendete und die Mietlings- oder Söldnerliebe (quo aliquid non propter seipsum amatur, sed propter aliquem extrinsecum fructum, pot. 10. 4 ad 9). 17. a. imperfectus & a. perfectus (th. I. 27. 5 ad 3; II. II. 17. 8 c; virt. 4. 3 c) = die unvollkommene und die vollkommene Liebe (perfectus quidem amor est, quo aliquis secundum se amatur, ut puta cum aliquis secundum se vult alteri bonum, sicut homo amat amicum; imperfectus amor est, quo quis amat aliquid non secundum ipsum, sed ut illud bonum sibi ipsi proveniat, sicut homo amat rem, quam concupiscit, th. II. II. 17. 8 c). 18. a. inordinatus & a. ordinatus (ib. 55. 1 ad 2; 125. 2 c) = die ungeordnete oder sündhafte und die geordnete oder tugendhafte Liebe. 19. a. intellectualis, → a. animalis. 20. a. laesivus, → a. corruptivus. 21. a. libidinosus (3 sent. 34. 2. 2. 2 ad 2) = die wollüstige Liebe. 22. a. meliorativus, → a. corruptivus. 23. a. mercenarius, → a. gratuitus. 24. a. mundanus & a. supermundanus (nom. 4. 12) = die weltliche oder irdische und die überweltliche oder überirdische Liebe (mundanos amores nominans, quibus bona sensibilis mundi amantur quocumque amore, maxime autem animali, amores autem supermundanos, quibus intelligibilia et vera bona amantur, ib.). 25. a. naturalis (th. I. 60. 1 ad 1 & 3; I. II. 26. 1 c & ad 3; 29. 1 c; nom. 4. 12; 3 sent. 27. 1. 2 c; 33. 1. 1. 1 ad 1) = die natürliche Liebe (qui est solum naturalis, th. I. 60. 1 ad 1; cum amor naturalis nihil aliud sit, quam inclinatio naturae indita ab auctore naturae, ib. ad 3). 26. a. peccati, → a. Dei. 27. a. perfectivus, → a. corruptivus. 28. a. perfectus, → a. imperfectus. 29. a. personalis (1 sent. 32. 1. 2 ob. 3 & 3 c) = die personenhafte d. i. eine Person ausmachende Liebe; vgl. th. I. 30. 2 ad 1. 30. a. rationalis, → a. animalis. 31. a. sensitivus, ≈ . 32. a. socialis (verit. 20. 2 c) = die gesellige oder gesellschaftliche Liebe. 33. a. spiritualis, → a. animalis. 34. a. sui (th. I. II. 73. 1 ad 3; II. II. 153. 5 c) = die Selbstliebe oder Selbstsucht; vgl. luxuria. 35. a. supermundanus, → a. mundanus.
  • Amor Dei est congregativus (ib. I. II. 73. 1 ad 3) = die Liebe zu Gott ist zusammenfügend, inquantum affectum (Neigung) hominis a multis ducit in unum, . . . Sed amor sui disgregat affectum hominis in diversa, prout scilicet homo se amat appetendo sibi bona temporalia, quae sunt varia et diversa, ib. Amor est vis unitiva et concretiva (ib. I. 20. 1 ob. 3; 60. 3 ob. 2; I. II. 25. 2 ob. 2; cg. I. 91; nom. 4. 12) = die Liebe ist eine einigende oder zusammenwachsen machende Kraft (in eo, quo aliquis amat se, vult bonum sibi, et sic illud bonum quaerit sibi unire, inquantum potest, et pro tanto dicitur amor vis unitiva, . . . In hoc vero, quod aliquis amat alium, vult bonum illi, et sic utitur eo tamquam seipso, referens bonum ad illum sicut ad seipsum, et pro tanto dicitur amor vis concretiva, quia alium aggregat sibi, habens se ad eum sicut ad seipsum, th. I. 20. 1 ad 3; vgl. ib. I. II. 26. 2 ad 2).

b) die personenhafte Liebe, d. i. der heilige Geist: nomen amoris in divinis, secundum quod personaliter sumitur, est proprium nomen Spiritus sancti, th. I. 37. 1 c.






ob.






a) Hinaufführung, Zurückführung: de hac reductione vel anagoge, quod idem est, 6 met. 3 c; nomen dominationis designat aliquam anagogen suppositam omni servituti, cg. III. 80.

b) Hinaufführung, Hinbeziehung, Hinweisung auf das Himmlische: ad anagogen, id est sursum ductionem, supercaelestis quietis, 4 sent. 3. 1. 1. 3 c; in eam introducimur per Christum, quod pertinet ad anagogia, th. I. II. 102. 2 c; iuxta anagogen id est superiorem sensum, 1 Cant. 4.






hinaufführend, auf das Himmlische hinaufweisend; vgl. anagoge.






verhältnismäßige Gleichheit: secundum analogiam id est proportionem, th. I. 13. 5 c; vgl. ib. I. II. 20. 3 ad 3; verit. 2. 11 c; ratione (auf Grund) similitudinis analogiae principiatorum ad suum principium, cg. III. 24.

  • Zu communis secundum analogiamcommunis sub a; zu communitas a.communitas sub a; zu dicere secundum a.dicere sub c; zu idem a.idem; zu similitudo a.similitudo sub a; zu unum a.unus.
  • Arten der analogia sind: 1. analogia communissima (verit. 24. 10 ad 18) = die allgemeinste Analogie. 2. a. secundum convenientiam in aliquo uno & a. secundum quod unum imitatur aliud (1 sent. 35. 1. 4 c) = die Analogie nach Weise der Übereinstimmung zweier oder mehrerer Dinge in irgendetwas, quod eis per prius et posterius convenit (ib.; vgl. pot. 7. 7 c), und die Analogie zweier Dinge, von denen eines das andre nachahmt, quantum potest, nec perfecte ipsum assequitur (1 sent. 35. 1. 4 c; vgl. pot. 7. 7 c; th. I. 13. 5 c & 6 c). 3. a. secundum convenientiam proportionalitatis & a. secundum convenientiam proportionis (verit. 2. 11 c & ad 6; vgl. th. I. 13. 5 c & 6 c; 5 met. 8 d) = die Analogie nach Weise der Übereinstimmung der Verhältnisgleichheit und die nach Weise der Übereinstimmung des Verhältnisses, m. a. W. die Analogie im Sinne eines ähnlichen Sich-Verhaltens je zweier Dinge zueinander (quandoque vero dicitur aliquid analogice secundo modo convenientiae, sicut nomen visus dicitur de visu corporali et intellectu eo, quod, sicut visus est in oculo, ita intellectus est in mente, verit. 2. 11 c; ridere dictum de prato nihil aliud significat, quam quod pratum similiter se habet in decore, cum floret, sicut homo, cum ridet, secundum similitudinem proportionis, th. I. 13. 6 c) und die Analogie im Sinne des ähnlichen Sich-Verhaltens zweier Dinge zu einem andern (secundum modum primum convenientiae invenimus aliquid analogice dictum de duobus, quorum unum ad alterum habitudinem habet, sicut ens dicitur de substantia et accidente ex habitudine, quam substantia et accidens habent, et sanum dicitur de urina et animali ex eo, quod urina habet aliquam habitudinem ad sanitatem animalis, verit. 2. 11 c; vgl. th. I. 13. 5 c). 4. a. secundum convenientiam proportionis, → a. secundum convenientiam proportionalitatis. 5. a. secundum esse, a. secundum intentionem tantum & a. secundum esse et intentionem (1 sent. 19. 5. 2 ad 1) = die Analogie dem Sein nach (et hoc contingit, quando plura parificantur in intentione alicuius communis, sed illud commune non habet esse unius rationis in omnibus, sicut omnia corpora parificantur in intentione corporeitatis, ib.), die dem bloßen Begriffe nach (et hoc est, quando una intentio refertur ad plura per prius et posterius, quae tamen non habet esse nisi in uno, sicut intentio sanitatis refertur ad animal, urinam et diaetam diversimode secundum prius et posterius, non tamen secundum diversum esse, quia esse sanitatis non est nisi in animali, ib.) und die dem Sein und dem Begriffe nach (et hoc est, quando plura neque parificantur in intentione communi neque in esse, sicut ens dicitur de substantia et accidente; et de talibus oportet, quod natura communis habeat aliquod esse in unoquoque eorum, de quibus dicitur, sed differens secundum rationem maioris vel minoris perfectionis, ib.). 6. a. secundum esse et intentionem, → a. secundum esse. 7. a. secundum intentionem tantum, ≈ . 8. a. secundum quod unum imitatur aliud, → a. secundum convenientiam in aliquo uno.





nach Weise der verhältnismäßigen Gleichheit, im Sinne derselben, synonym mit proportionaliter: analogice id est proportionabiliter se habeant, 2 cael. 11 d; non eodem modo univoce (←), neque etiam pure aequivoce (← sub a), sed analogice praedicatur pepansis de suis subiectis, sicut ridere de animali et prato viridi, 4 meteor. 4 a; vgl. verit. 2. 11 c.






verhältnismäßig gleich, verhältnismäßig, synonym mit analogus (←): univocorum (← sub b) est omnino eadem ratio (Wesenheit), aequivocorum (← sub b) est omnino ratio diversa, in analogicis vero oportet, quod nomen secundum unam significationem acceptum ponatur in definitione eiusdem nominis secundum alias significationes accepti. Sicut ens de substantia dictum ponitur in definitione entis, secundum quod de accidente dicitur. Et sanum dictum de animali ponitur in definitione sani, secundum quod dicitur de urina et medicina; huius enim sani, quod est in animali, urina est significativa et medicina factiva, th. I. 13. 10 c; in analogicis non est idem ordo secundum rem et secundum nominis rationem (Bedeutung), cg. I. 34.






verhältnismäßig gleich, verhältnismäßig, synonym mit analogicus (←): analogo id est de quodam communi, quod proportionaliter se habet ad multa, quasi sit aliquid commune, 1 anal. 37 d; haec enim est natura omnis analogi, quod illud, de quo primo dicitur, erit in ratione (Begriff) omnium, quae sunt post, sicut sanum, quod prius dicitur de animali, quam de urina vel medicina, et ideo sanitas animalis cadit in definitione utriusque sanitatis, accid. 1; analogum dividitur secundum diversos modos, unde, cum ens praedicetur analogice de decem generibus (← sub b), dividitur in ea secundum diversos modos, 1 sent. 22, 1. 3 ad 2; vgl. th. I. 5. 6 ad 3; 13. 5 c, 6 c & 10 ad 4; I. II. 61. 1 ad 1; II. II. 88. 1 ad 1; 1 eth. 7 i; 4 pol. 1 a.

  • Zu commune analogumcommunis sub a; zu genus a.genus sub b; zu nomen a.nomen sub a.





nach Weise der Zerlegung, im Sinne der Auflösung, das aristotelische ἀναλυτικῶς (Anal. post. I. 23, 84. a. 8), synonym mit modo sive processu resolutorio (→ modus sub c & processus sub b), das Gegenteil von composite, modo sive processu compositivo und logice (←): analytice id est per rationes proprias demonstrari, quae accipiuntur secundum praedicata per se (→ praedicatum), quae sunt demonstrationi propria, 1 anal. 33 a; vgl. ib. 35 a & h & 43 a.






a) zerlegend, auflösend, die Auflösung betreffend, synonym mit resolutorius (← sub a), das Gegenteil von compositivus (←) .

  • Zu ratio analyticaratio sub m; zu scientia a.scientia sub a.
  • Analytica sc. pars logicae (1 anal. 1 a & 35 a; log. 4. 1), synonym mit Iudicativa (←) = die Analytik, d. i. derjenige Teil der Logik, welcher den mit Notwendigkeit schließenden und Gewissheit liefernden Schluss (rationis processus necessitatem inducens, in quo non est possibile esse veritatis defectum, et per huiusmodi rationis processum scientiae certitudo adquiritur, 1 anal. 1 a) zum Objekte hat: et quia iudicium certum de effectibus haberi non potest, nisi resolvendo in prima principia, ideo pars haec Analytica vocatur id est Resolutoria, ib.

b) die Analytik des Aristoteles (AnalyticaResolutoria, ← sub b). Die Teile der Analytica in diesem Sinne sind: liber Priorum Analyticorum & liber Posteriorum Analyticorum (1 anal. 1 a; 2 anal. 4 a) d. i. die erste (qui est de syllogismo simpliciter, 1 anal. 1 a) und die zweite Analytik (qui est de syllogismo demonstrativo, ib.).






mannhafte oder gereifte Überlegung und Sorgfalt: ad magnificentiam (←) autem pertinet non solum, quod homo consistat in executione magnorum operum, quod pertinet ad constantiam, sed etiam cum quadam virili prudentia et sollicitudine ea exequatur, quod pertinet ad andragathiam sive strenuitatem, th. II. II. 128. 1 ad 6.






aus ungleichartigen Teilen bestehend, der Gegensatz zu homoeomerus, homogeneus und uniformis (←) .

  • Zu corpus anhomoeomerumcorpus.





a) Seele im eigentlichen und engern Sinne des Wortes: illi, qui dicebant, animam esse de natura caloris, denominabant eam a ζῆν vel ζώειν id est vivere, quod denominatum est a ζέειν, quod est fervere, illi vero, qui dicebant animam de natura frigoris, nominabant eam ψυχρόν, quod est frigidum, unde et ab hoc venit ψυχή id est anima, propter respirationem, quae salvat animal ex refrigidatione. Sic ergo patet, quod alii nominabant animam a vita, scilicet illi, qui dicebant ipsam de natura caloris, alii autem respirationem, scilicet illi, qui dicebant, quod est de natura frigoris, 1 anim. 5 n; in prima (sc. parte) ponit definitionem animae, quae est quasi demonstrationis conclusio, in secunda ponit definitionem animae, quae est quasi demonstrationis principium, 2 anim. 1 b; (anima) est actus primus (→ actus sub b) physici corporis organici potentia vitam habentis (= ψυχή ἐστιν ἐντελέχεια ἡ πρώτη σώματος φυσικοῦ δυνάμει ζωὴν ἔχοντος, Aristoteles: De anima II. 1, 412. a. 27-28), cg. II. 61; vgl. ib. IV. 44; th. I. 76. 4 ad 1; anima autem est actus primus corporis physici potentia vitam habentis, id est quod est in potentia ad opera vitae, 9 eth. 7 e; si aliqua definitio communis debeat assignari, quae conveniat omni animae, erit haec anima est actus primus corporis physici organici (= εἴη ἂν ἐντελέχεια ἡ πρώτη σώματος φυσικοῦ ὀργανικοῦ, Aristoteles: ib. De anima II. 1, 412. b. 5-6); non autem oportet addere potentia vitam habentis, loco enim huius ponitur organicum, ib. g; dicitur anima actus corporis organici physici, quia anima facit ipsum esse organicum, sicut lumen facit aliquid esse lucidum, qu. anim. 1 ad 15; est quaedam definitio animae, scilicet anima est, quo vivimus primum, (= ἡ ψυχὴ δὲ τοῦτο ᾧ ζῶμεν . . . πρώτως, Aristoteles: ib. 2, 414. a. 12-13), 2 anim. 4 f; vgl. ib. 3 c-h; anima dicitur esse primum principium vitae in his, quae apud nos vivunt, th. I. 75. 1 c; anima est primum principium vitae in istis rebus inferioribus (← sub a), pot. anim. 1; animae non est naturale infundere vitam, nisi tali corpori, scilicet quod est sic complexionatum et organizatum, 2 sent. 19. 1. 4 ad 1.

  • Zu alteratio animaealteratio sub b; zu bonum a.bonus sub c; zu defectus a.defectus sub a; zu dispositio a.dispositio sub d; zu dos a.dos sub b; zu ens in a.ens; zu esse in a.esse; zu gloria a.gloria sub b; zu habitus a.habitus sub d; zu infirmitas a.infirmitas sub a; zu intellectus a.intellectus sub c; zu intentio a.intentio sub d; zu macula a.macula; zu malum a.malus sub c; zu oculus in a.oculus; zu opus a.opus sub d; zu pars a.pars sub a; zu passio a., in a., a. nutritivae & a. tantumpassio sub b; zu potentia a. et solius a.potentia sub b; zu proprietas solius a.proprietas sub a; zu regimen a.regimen; zu res extra a.res; zu resurrectio a.resurrectio; zu servitus quantum ad a.servitus sub a; zu verbum impressum a.verbum sub a; zu virtus a.virtus sub a; zu vita a.vita sub a.
  • Arten der anima sind: 1. anima bestiae sive bestialis sive bruti sive brutalis, a. hominis sive humana & a. plantae (th. I. 75. 2 c; III. 5. 4 c; cg. II. 68 & 82; verit. 10. 1 c; 2 anim. 6 a) = die Tierseele, die Menschenseele und die Pflanzenseele (anima autem, quae est in plantis, habet infimum gradum inter potentias animae, anima autem bruti pertingit ad altiorem gradum, scilicet qui est sensus, . . . sed anima humana pertingit ad altissimum gradum, qui est inter potentias animae, verit. 10. 1 c). 2. a. bestialis, → a. bestiae. 3. a. brutalis, ≈ . 4. a. bruti, ≈ . 5. a. generativa sive nutritiva & a. motiva (th. I. 62. 2 c; 70. 3 c; 72. 1 ad 1; 78. 2 c; cg. II. 58, 80, 81, 83 & 89; 1 anim. 14 a; 3 anim. 14 a) = die erzeugende oder ernährende und die örtlich bewegende Seele, oder die Seele mit der Kraft der Erzeugung und der Ernährung und die mit der Kraft der örtlichen Bewegung, m. a. W. die vegetative (sit conveniens definitio primae animae, scilicet vegetabilis, ut sit generativa alterius similis secundum speciem, 2 anim. 9 k) und die sensitive Seele; vgl. unten a. intellectiva. 6. a. glorificata & a. non glorificata (4 sent. 44. 2. 3. 3 ob. 3 & ad 3) = die (himmlisch) verklärte und die nicht (himmlisch) verklärte Seele des Menschen. 7. a. hominis, → a. bestiae. 8. a. humana, ≈ . 9. a. intellectiva sive intellectualis sive rationalis, a. sensibilis sive sensitiva sive sensificans sive irrationalis & a. vegetabilis sive vegetativa sive vivificans (th. I. 7. 2 ad 2; 18. 3 ob. 3; 50. 4 ad 1; 61. 2 ad 3; 76. 3 c; 78. 1 ob. 1 & c; 79. 1 ad 1; 84. 2 c; 118. 1 ad 4 & 2 c; I. II. 26. 1 ad 3; II. II. 148. 1 ad 3; III. 18. 1 c; cg. I. 20; II. 23, 44, 57, 62, 70, 78, 80, 81, 89 & 90; III. 23; 4 sent. 44. 1. 1. 2 ad 3; spir. 9 ob. 12; qu. anim. 15 ad 2; verit. 10. 1 c & 20. 1 c; 2 phys. 11 i; 2 cael. 4 c & 18 a; 2 anim. 9 k; somn. 1 f) = die intellektive oder vernünftige, die sensitive oder unvernünftige und die vegetative oder belebende Seele, welche bald in dem Sinne zu verstehen sind, dass jede derselben die menschliche Seele nach einem besondern Teile ihrer Kräfte (vgl. pars animae unter pars sub a und spiritus), bald in dem, dass die erste von ihnen die menschliche Seele nach all ihren Kräften, die zweite die Tierseele und die dritte die Pflanzenseele (anima vegetabilis, quae quidem in plantis est anima, in animalibus pars animae, 2 anim. 9 k) bezeichnet. 10. a. intellectualis, → a. intellectiva. 11. a. irrationalis, ≈ . 12. a. motiva, → a. generativa. 13. a. non glorificata, → a. glorificata. 14. a. nutritiva, → a. generativa. 15. a. plantae, → a. bestiae. 16. a. rationalis, → a. intellectiva. 17. a. sensibilis, ≈ . 18. a. sensificans, ≈ . 19. a. sensitiva, ≈ . 20. a. vegetabilis, ≈ . 21. a. vegetativa, ≈ . 22. a. vivificans, ≈ .
  • Anima est quodammodo omnia (th. I. 14. 1 c; 80. 1 c; 2 cael. 14 f; 3 anim. 10 a & 13 a), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἡ ψυχὴ τὰ ὄντα πώς ἐστι πάντα (De anima III. 8, 431. b. 21) = die Seele ist gewissermaßen alles (omnia enim, quae sunt, aut sunt sensibilia aut intelligibilia. Anima autem est quodammodo omnia sensibilia et intelligibilia, quia in anima est sensus et intellectus sive scientia, sensus autem est quodammodo ipsa sensibilia et intellectus intelligibilia sive scientia scibilia, 3 anim. 13 a).

b) Seele im uneigentlichen und weitern Sinne des Wortes, d. i. das innere Prinzip der (örtlichen) Bewegung eines Dinges (ὅθεν πρῶτον ἡ κατὰ τόπον κίνησις, ψυχή, Aristoteles: De anima II. 4, 415. b. 21-22; vgl. 2 anim. 7 k).

  • In diesem Sinne das Wort anima genommen, unterscheidet man: 1. anima caelestis sive caeli (th. I. 47. 1 c; pot. 6. 3 ad 4; verit. 5. 10 c; 2 cael. 13 a) = die Seele des Himmels. 2. a. caeli, → a. caelestis. 3. a. mundi sive orbis (th. I. 3. 8 c; cg. II. 42; III. 120) = die Weltseele. 4. a. orbis, → a. mundi. 5. a. primi caeli (th. I. 3. 8 c) = die Seele des ersten oder obersten Himmels.





a) Tier im weitern Sinne des Wortes, d. i. sinnbegabtes Wesen: hoc enim dicitur animal, quod naturam sensitivam habet, th. I. 3. 5 c; ratio (Begriff) animalis (sumitur) a sensitivo, ib. 85. 3 ad 4; animal est substantia animata sensibilis, ib. III. 50. 4 a; animal nominat naturam generis, quae a specie numquam removetur, 2 sent. 19 exp.; in hoc enim, quod est sensitivum esse, consistit ratio animalis, per quam animal a non animali distinguitur, sensu 2 b; homo nominatur animal a natura sensibili, 10 met. 10 a; vgl. th. I. 85. 5 ad 3; I. II. 67. 5 c; cg. I. 13; II. 52, 60 & 73; 2 anim. 3 f; perfectio animalium, quae scilicet consistit in perspicacitate sensuum, 10 eth. 7 a.

  • Zu animali esseesse.
  • Arten des animal in weiterer Bedeutung des Wortes sind: 1. animal brutum sive irrationale & a. rationale (th. I. 50. 4 ad 1; 51. 1 ob. 2 & ad 2; 57. 4 ad 3; 63. 4 ob. 3; cg. II. 47, 48, 57 & 79; III. 35, 39 & 112; 1 perih. 14 d; 1 sent. 25. 1. 1 ad 4) = das unvernünftige und das vernünftige Tier. 2. a. civile sive politicum sive sociale sive sociabile sive gregale & a. solitarium (th. I. 96. 4 c; I. II. 61. 5 c; 72. 4 c; 95. 4 c; cg. III. 85; 1 perih. 2 a; 1 eth. 9 c; 1 pol. 1 s & t; 2 Cant. 4; 1 Cor. 11. 4) = das staatliche oder gesellschaftliche oder gesellige oder Herden- und das einzeln oder einsam lebende Tier. 3. a. coniugale (8 eth. 12 s) = das ehelich mit einem andern zusammenlebende Tier. 4. a. corpore aereum & a. inferius (cg. III. 109; 8 phys. 7 b; 2 cael. 3 i) = das Tier von luftartigem Körper und das Tier hienieden auf Erden. 5. a. domesticum (1 pol. 1 u) = das Haustier; vgl. a. domesticum sub b. 6. a. gregale, → a. civile. 7. a. inferius, → a. corpore aereum. 8. a. irrationale, → a. brutum. 9. a. naturale & a. separatum (1 anal. 33 f) = das natürliche oder in der Natur vorkommende und das getrennte oder von der Materie getrennt existierende Tier (quasi praemonstratio existens animalium naturalium, ib.). 10. a. politicum, → a. civile. 11. a. rationale, → a. brutum. 12. a. separatum, → a. naturale. 13. a. sociale sive sociabile, → a. civile. 14. a. solitarium, ≈ .
  • Homo est naturaliter animal domesticum, → homo. Homo naturaliter sive secundum suam naturam est animal civile sive politicum sive sociale sive sociabile, ≈ .

b) Tier im engern Sinne des Wortes, d. i. unvernünftiges Sinnwesen, synonym mit brutum (←): animal enim et homo sunt quaedam sensibilia, cg. II. 57; vivum enim substantialiter (← sub b) de homine praedicatur et de animali, ib. 58.

  • Zu circulus animaliumcirculus sub a; zu vita a.vita sub a.
  • Arten des animal in seiner zweiten Bedeutung sind: 1. animal annulosi corporis sive annulosum (2 sent. 15. 2. 2 ad 3; 2 anim. 18 b; somno 3 b) = das Tier mit geringeltem Körper oder das Ringeltier (ut apes et formicae, 2 anim. 18 b). 2. a. aquaticum, a. terrenum sive terrestre & a. caeleste (th. I. 71. 1 ob. 5 & ad 4; 72. 1 ad 1; 2 sent. 15. 2. 2 ad 3; 2 anal. 14 e) = das Wasser-, das Land- und das Himmels- oder geflügelte Tier. 3. a. caeleste, → a. aquaticum. 4. a. domesticum sive mansuetum & a. ferox sive saevum (th. I. 72. 1 ad 2; 96. 1 ad 2) = das Haus- (vgl. a. domesticum sub a) oder zahme und das wilde Tier. 5. a. durae testae, a. mollis testae & a. molle (2 anim. 18 b) = das Tier mit harter Schale (ut ostreae, ib.), das mit weicher Schale (ut cancri, ib.) und das Weichtier (quae habent mollem carnem exterius, ut pulpi et sepiae, ib.). 6. a. ferox, → a. domesticum. 7. a. gressibile sive progressivum & a. immobile (th. I. 18. 2 ad 1; 78. 1 c; cg. II. 95; III. 97; 2 sent. 15. 2. 2 ob. 4; 2 cael. 2 b) = das gehen könnende oder örtlich sich fortbewegende und das unbewegliche oder an die Erde fest gewachsene Tier (ut conchilia, th. I. 78. 1 c). 8. a. ignobile & a. nobile (cg. II. 76; 2 sent. 15. 2. 2 ad 4) = das unedle und das edle Tier. 9. a. immobile, → a. gressibile. 10. a. immolatitium (4 sent. 38. 1. 4. 3 ad 1) = das Opfertier. 11. a. immundum & a. mundum (th. I. II. 103. 1 ad 4; II. II. 86. 3 ad 2) = das unreine und das reine Tier im Sinne des mosaischen Gesetzes. 12. a. imperfectum & a. perfectum (ib. I. 18. 2 ad 1; 45. 8 ad 3; 91. 2 ad 2; I. II. 102. 3 ad 9; II. II. 184. 1 ad 2; cg. II. 72; III. 102; 2 cael. 2 b & 13 a; 2 anim. 3 c & 6 b; 3 anim. 16 b; sensu 2 d; somno 3 b) = das unvollkommene und das vollkommene Tier, von denen das erste unvollkommen genannt wird entweder deshalb, weil es nach Art der Pflanze an den Boden fest gewachsen ist (ut spongia maris, somno 3 b), oder weil es die Tiernatur nicht mit allen ihren Vermögen zum Ausdruck bringt (quaedam non habent omnes sensus, sed solum tactum et gustum et ad minus illos, ib.; vgl. 3 anim. 16 b), oder weil es die Natur seiner Art nicht auf die vollkommenste Weise darstellt (femina est animal imperfectum, th. I. II. 102. 3 ad 9; vgl. 1 pol. 3 g), und das zweite vollkommen heißt entweder deshalb, weil es sich örtlich fortbewegen kann (quae non solum sentiunt, sed etiam moventur motu locali, 2 cael. 2 b), oder weil es die Tiernatur vollständig ausprägt (cum quaedam animalia habeant omnes sensus, ut perfecta, somno 3 b), oder weil es die wesentlichen und außerwesentlichen Eigentümlichkeiten seinen Art alle besitzt (dicitur animal perfectum simpliciter, quando nihil ei deficit ex dispositione membrorum et aliis huiusmodi, quae requiruntur ad vitam animalis, alio modo dicitur aliquid perfectum secundum quid, quae quidem perfectio attenditur secundum aliquid exterius adiacens, puta in albedine vel nigredine vel aliquo huiusmodi, th. II. II. 184. 1 ad 2). 13. a. molle, → a. durae testae. 14. a. mollis testae, ≈ . 15. a. mansuetum, → a. domesticum. 16. a. nobile, → a. ignobile. 17. a. perfectum, → a. imperfectum. 18. a. pictum & a. verum (ib. I. 13. 10 ob. 4; verit. 2. 11 ad 8; mem. 3 e) = das gemalte und das wirkliche Tier. 19. a. progressivum, → a. gressibile. 20. a. saevum, → a. domesticum. 21. a. silvestre (th. I. II. 102. 3 ad 2; regim. 3. 9) = das Waldtier. 22. a. terrenum, → a. aquaticum. 23. a. terrestre, ≈ . 24. a. totalum (2 anal. 14 e; somno 4 k & m), das aristotelische ζῷον ὁλόπτερον = das ganzflügelige Tier oder das Tier mit ungeteilten oder ungespaltenen Flügeln (dicitur autem animal totalum, quod habet totas alas integras et continuas, sicut vespertilio, 2 anal. 14 e). 25. a. verum, → a. pictum. 26. a. volatile, → a. aquaticum.
  • Animalia magis aguntur, quam agant, → agere sub d. Animal sumitur a natura sensitiva per modum concretionis, → concretio sub c.





a) seelisch, synonym mit animatus (← sub a), der Gegensatz zu inanimatus (← sub a): immutativum hominis quoddam est corporale et aliud est animale, et hoc est duplex, sensibile et intelligibile, quodl. 12. 14. 20 c.

b) sinnlich, synonym mit animatus und sensitivus (← sub b), der Gegensatz zu inanimatus (← sub b) einerseits, und anderseits zu intellectualis, rationalis (← sub c) und spiritualis (← sub a).

c) tierisch, vertiert: animale dicit (besagt) aliquod denominatum a natura animalis; cum autem denominatio proprie sit ab eo, quod est formale et perfectivum rei, illi tantum animale esse competit, in quo proprietates animalis quantum ad aliquod dominantur, 2 sent. 19 exp.






Tierheit, Sinnlichkeit, d. i. die Natur und Wesenheit eines sinnbegabten Wesens: nec animalitas est unius speciei in omnibus animalibus, 4 sent. 12. 1. 2. 3 c; vgl. th. I. 85. 3 ad 4; ente 3 a & 4 a.






a) beseelt, lebendig, synonym mit animalis (← sub a), das Gegenteil von inanimatus (← sub a): animatum autem ab inanimato distinguimus sensu et motu, cg. II. 83; omnium corporum sensibilium, tam animatorum, quam inanimatorum, 7 phys. 4 b.

  • Primum animatum (th. I. 75. 5 c; 76. 1 c) = das erste oder zuerst Beseelte (si autem [anima] sit forma secundum aliquam partem sui, illam partem dicemus esse animam et illam materiam, cuius primo est actus [Wirklichkeit], dicemus esse primum animatum, ib. 75. 5 c).

b) sensitiv, sinnlich erkennend, wahrnehmend, empfindend, ebenfalls der Gegensatz zu inanimatus (← sub b): quaedam partes sunt animatae, id est sensitivae, ut oculus et manus, 7 phys. 4 b.






a) Geist, Verstand, d. i. der vernünftige Teil der menschlichen Seele (vgl. pars animae unter pars sub a): liberatur humanus animus ab errore, th. I. 1. 9 ad 3; motus liberi arbitrii (← sub a) est motus animi, ib. I. II. 113. 8 ad 3; quando animo, id est rationi, dominatur, ib. III. 15. 4 c; contra communes animi conceptiones (Begriffe), 4 sent. 44. 2. 2. 3 ob. 1.

  • Zu conceptio animiconceptio sub c; zu libertas a.libertas sub a; zu verbum a. sinu cogitatumverbum sub a; zu virtus purgati a.virtus sub e; zu vitium a.vitium sub b.

b) Gemüt, d. i. das sinnliche Begehrungsvermögen: medici aliquas affectiones animi per pulsum cognoscere possunt, th. I. 57. 4 c; cum quadam scilicet concitatione animi, ib. 82. 5 ad 1; motus animi, quos Graeci πάθη . . . vocant, ib. I. II. 22. 2 a; animus hominis dicitur per delectationem magnificari seu dilatari, ib. 33. 1 c; anxietas, quae sic aggravat animum, ib. 35. 8 c; vgl. ib. 37. 2 ob. 1; 113. 2 c; mente rationabilia, animo passiva, cg. II. 90; vgl. ib. III. 109; ad removendum hominis animum a crudelitate, ib. III. 112.

  • Austeritas animi & moderatio a. (th. II. II. 157. 3 ad 1) = die Strenge oder Härte und die Milde oder Sanftheit des Gemütes.

c) Mut: animus militis convertitur ad quaerendam victoriam, th. I. II. 109. 6 c; in sensitivo appetitu est desiderium et animus, ib. II. II. 129. 1 ob. 1.

d) Absicht: non aliquo animo malignandi, sed potius intendentes ad bonum, th. II. II. 38. 1 ob. 3; solo animo repellendi iniuriam, ib. 41, 1 c.






a) vorausgehend, der Gegensatz zu consequens (← sub a).

b) Vordersatz eines Bedingungssatzes, ebenfalls der Gegensatz zu consequens (← sub c): nihil enim prohibet, condicionalem esse veram, cuius antecedens et consequens est impossibile (unmöglich wahr), sicut si dicatur, si homo est asinus, habet quattuor pedes, th. I. 25. 3 ad 2; huius enim condicionalis antecedens est necessarium (notwendig wahr), cg. II. 28; vgl. ib. III. 94.

  • Omnis condicionalis, cuius antecedens est necessarium absolute, consequens est necessarium absolute, → necessarius sub b.





vorausgehenderweise, vorher, der Gegensatz zu consequenter (← sub a) und concomitanter (←): antecedenter autem se habet ad voluntatem, th. I. II. 6. 8 c; uno quidem modo antecedenter, ib. II. II. 158. 1 ad 2.

  • Zu ad beatitudinem pertinere antecedenterbeatitudo sub a; zu velle a.velle sub a.





nach Weise oder im Sinne einer Antonomasie, d. i. einer Redefigur, welche dann gebraucht ist, wenn ein auf mehrere und verschiedene Dinge passender Name demjenigen von ihnen beigelegt wird, dem er vor allen andern in besonders hohem Maße zukommt, m. a. W. vorzugsweise, per eminentiam: id, quod multis convenit, antonomastice attribuitur ei, cui per excellentiam convenit, sicut nomen fortitudinis vendicat sibi illa virtus, quae circa difficillima firmitatem animi servat, et temperantiae nomen vendicat sibi illa virtus, quae temperat maximas delectationes, th. II. II. 186. 1 c; vgl. ib. 141. 2 c; cg. I. 1; quodl. 3. 6. 17 ad 1; Hebr. 1. 2.






leidenschaftlicher Hang zu übertriebenen Ausgaben, synonym mit banausia (←) und consumptio (← sub b), der Gegensatz zu magnificentia und parvificentia (←): vitium, quo aliquis debitam proportionem expensarum ad opus excedit, ut scilicet plus excedat, quam sit operi proportionatum, Graece quidem dicitur βαναυσία (→ banausia), a furno dicta, quia videlicet ad modum ignis, qui est in furno, omnia consumit, vel dicitur ἀπυροκαλία, idest sine bono igne, quia ad modum ignis omnia consumit, non propter bonum, unde Latine hoc vitium potest nominari consumptio (← sub b), th. II. II. 135. 2 c.

  • Eine andere Erklärung, welche auf einer richtigern Etymologie beruht, aber zum selben Ziele führt, ist diese: Superabundantia respectu magnificentiae vocatur apirocalia (= ἀπειροκαλία, vgl. Aristoteles: Eth. Nic. II. 7, 1107. b. 19 & IV. 4, 1122. a. 31) ab a, quod est sine, et piros, quod est experientia, et calos bonum, quasi sine experientia boni, quia scilicet multum expendentes non curant, qualiter bene expendant, 2 eth. 8 e; vocatur apirocalia quasi sine experientia boni, quia scilicet inexperti sunt, qualiter oporteat bonum operari, et si quae etiam sunt aliae tales nominationes; quae quidem important (bedeuten) superabundantiam, non quia excedant magnificum in magnitudine expensarum, circa quae oporteat expendere, sed superabundant in hoc, quod excedant rationem rectam in hoc, quod faciunt magnos sumptus cum quadam praeclaritate, in quibus non oporteat, 4 eth. 6 e.





Abfall oder Abtrünnigkeit von Gott: apostasia importat (bedeutet) retrocessionem quandam a Deo, quae quidem diversimode fit secundum diversos modos, quibus homo Deo coniungitur, th. II. II. 12. 1 c; vgl. ib. I. II. 84. 2 ad 2.

  • Arten der apostasia sind: 1. apostasia absolute dicta sive simpliciter dicta (ib. II. II. 12. 1 c) = die schlechtweg oder einfachhin so genannte Apostasie (per quam aliquis discedit a fide, quae vocatur apostasia perfidiae, ib.). 2. a. a fide sive perfidiae, a. ordinis & a. religionis (ib. 1 c & 2 c) = die Apostasie durch Verleugnung des christlichen Glaubens, die durch Verleugnung der geistlichen oder Priesterweihe und die durch Verleugnung des Ordensstandes (contingit ergo aliquem apostatare a Deo retrocedendo a religione, quam professus est, vel ab ordine, quem suscepit, et haec dicitur apostasia religionis seu ordinis, ib. 1 c). 3. a. ordinis, → a. a fide. 4. a. perfidiae, ≈ . 5. a. religionis, ≈ . 6. a. simpliciter dicta, → a. absolute dicta.





Erscheinung, Schein: quaedam nobis apparent, quorum apparentia causatur ex aliquo modo reflexionis, 1 gener. 3 g; omnes passiones animae secundum apparentiam videntur esse coniuncti, 1 anim. 2 b.

  • Zu causa apparentiaecausa sub d; zu similitudo a.similitudo sub a.





benennend, zubenennend.

  • Zu nomen appellativumnomen sub a.





nach etwas streben, etwas erstreben, begehren: appetere autem nihil aliud est, quam aliquid petere, quasi tendere in aliquid ad ipsum ordinatum, verit. 22. 1 c; vgl. 3 anim. 15 b; 1 eth. 1 b.

  • Arten des appetere sind: 1. appetere explicite & a. implicite (ib. 2 c) = auseinandergefalteter- oder hervorgekehrter- und eingeschlossenermaßen (nach etwas) begehren. 2. a. implicite, → a. explicite. 3. a. propter aliud & a. propter se (th. II. II. 145. 1 ad 1) = etwas um eines andern und etwas um seiner selbst willen begehren. 4. a. propter se, → a. propter aliud.
  • Bonum est, quod omnia appetunt, → bonus sub c.





begehrbar, begehrenswert: ratio (Wesenheit) enim boni in hoc consistit, quod aliquid sit appetibile, th. I. 5. 1 c; propter appetitum alicuius appetibilis, cg. I. 13.

  • Man unterscheidet: 1. appetibile absolute & a. in ordine ad aliud (th. I. II. 16. 2 ad 1) = das schlechtweg oder einfachhin und das beziehungsweise oder in gewissen Hinsicht Begehrenswerte. 2. a. in ordine ad aliud, → a. absolute. 3. a. primum & a. secundum (ib. 1. 6 c; cg. III. 67) = das an erster und höchster und das an zweiter Stelle Begehrenswerte. 4. a. secundum, → a. primum. 5. a. secundum sensum (cg. III. 160) = das sinnlich Begehrenswerte.





Begehrbarkeit, Begehrenswürdigkeit.

  • Zu ratio appetibilitatisratio sub n.





strebend, begehrend.

  • Zu intellectus appetitivi & appetitivuselectio sub a und intellectus sub d; zu motus a.motus sub b; zu pars a.pars sub a; zu potentia a.potentia sub b; zu virtus a.virtus sub a; zu vis a.vis sub a.
  • Appetitivum sc. genus potentiarum animae sive principium, die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks ὀρεκτικόν (De anima II. 3, 414. a. 32; vgl. ib. III. 7, 431. a. 13), bezeichnet entweder (th. I. 78. 1 a & c; 79. 1 ad 2; I. II. 56. 6 ad 2; II. II. 58. 4 ad 3; verit. 22. 10 c; 2 anim. 4 b; 3 anim. 15 c & 16 a) = die Gesamtheit der Begehrungsvermögen eines animalischen Wesens (beim Menschen auch den Willen mitgerechnet) schlechthin d. i. nach allen Seiten ihrer Tätigkeit, oder aber (vgl. 3 anim. 12 b), im Gegensatze zu fugitivum (←), jene Vermögen nur insofern, als sie das Gute anstreben.





a) Streben, Begehren, synonym mit concupiscentia (← sub a): appetitus nihil aliud est, quam inclinatio appetentis in aliquid, th. I. II. 8. 1 c; appetitus autem omnis est propter indigentiam, quia est non habiti, 1 phys. 15 e.

  • Zu velle appetitu naturalivelle sub a.
  • Als Arten des appetitus sind hier anzuführen: 1. appetitus animalis sive sensitivus, a. intelligibilis sive intellectivus sive intellectivi sive intellectualis sive rationalis sive voluntarius & a. naturalis (th. I. 6. 1 ad 2; 19. 1 c & 9 c; 44. 4 ad 3; 59. 1 c; 60. 1 c; 78. 1 ad 3; 80. 1 c & ad 3; 81. 2 c; 87. 4 c; I. II. 8. 1 c; II. II. 148. 1 ad 3; cg. I. 4 & 68; II. 47 & 55; III. 88; 2 sent. 24. 3. 1 c; 38. 1. 3 ad 2; 3 sent. 27. 1. 2 c; mal. 14. 1 ad 4; verit. 22. 3 ad 3 & 15 c; 1 phys. 15 e; 6 eth. 2 i) = das tierische oder sinnliche oder unvernünftige, das übersinnliche oder vernünftige (die ὄρεξις διανοητική des Aristoteles: Eth. Nic. VI. 2, 1139. b. 5) oder willentliche und das natürliche Begehren, welch Letzteres bald das ohne Erkenntnis des Begehrenden stattfindende (quaedam vero appetitum naturalem habent absque cognitione, utpote inclinata ad suos fines ab alio superiore cognoscente, th. I. 6. 1 ad 2), bald das jedem Begehrungsvermögen von Natur aus zukommende Begehren bezeichnet (appetitus naturalis est inclinatio cuiuslibet rei in aliquid ex natura sua, unde naturali appetitu quaelibet potentia desiderat sibi conveniens, ib. 78. 1 ad 3); vgl. a. animalis sub b. 2. a. consiliativus sive deliberatus sive praeconsiliati & a. impetuosus (ib. 59. 3 ob. 1; I. II. 14. 1 c; 15. 2 c & ad 2; 17. 2 ad 3; II. II. 47. 1 ad 2; 163. 2 ob. 3; III. 18. 4 ob. 2; cg. II. 83), die βουλευτική ὄρεξις des Aristoteles (Eth. Nic. III. 5, 1113. a. 11 & VI. 1, 1139. a. 23) = das überlegende oder überlegte Begehren oder das Begehren nach etwas vorher Überlegtem und das ungestüme oder blind hervorstürmende Begehren. 3. a. deliberatus, → a. consiliativus. 4. a. impetuosus, ≈ . 5. a. inquisitivus (th. I. II. 14. 1 ad 1) = das untersuchende oder auf einer Untersuchung beruhende Begehren. 6. a. intellectivi sive intellectivus sive intellectualis sive intelligibilis, → a. animalis; cf. a. intellectivus sub b. 7. a. libidinosus (mal. 12. 3 ob. 5) = das wollüstige Begehren. 8. a. naturalis, → a. animalis; cf. a. naturalis sub b. 9. a. perversus & a. rectus (mal. 16. 6 ob. 11; 3 sent. 33. 2. 1. 3 ad 6) = das verkehrte und das richtige Begehren (appetitus dicitur rectus dupliciter, uno modo in se, secundum quod ea, quae in appetitu sunt, ordinata sunt, . . . alio modo dicitur appetitus rectus a rectitudine, quae est extra ipsum, et hoc est materialiter, inquantum scilicet tendit in aliquid rectum extra se faciendum, cuiusmodi est rectitudo, quae est in artificiatis, 3 sent. 33. 2. 1. 3 ad 6; vgl. ib. 23. 1. 4. 1 c). 10. a. praeconsiliati, → a. consiliativus. 11. a. rationalis, → a. animalis; cf. a. rationalis sub b. 12. a. rectus, → a. perversus. 13. a. sensitivus, → a. animalis; cf. a. sensitivus sub b. 14. a. simplex (th. I. 83. 4 c) = das einfache oder einfachhinige Begehren (ex parte appetitus velle importat simplicem appetitum alicuius rei, ib.; vgl. actus simplex unter actus sub a und velle sub b). 15. a. voluntarius, → a. animalis.
  • Appetitus sequitur apprehensionem (ib. 79. 1 ad 2; vgl. ib. 6. 1 ad 2; verit. 25. 1 c) = das Begehren folgt dem Erkennen und richtet sich nach ihm. Impossibile est naturae appetitum vanum esse, → vanus sub c.

b) Begehrungsvermögen: appetitus est nomen potentiae et nomen actus, 2 sent. 24. 2. 1 ad 5; appetitus est specialis potentia animae, verit. 22. 3 c; vgl. th. I. 81. 2 c; 3 anim. 4 k.

  • Zu delectatio appetitus intellectivi & sensitivi sive sensibilis → delectatio; zu libido a. sensitivi → libido sub b; zu motus a. absolutus & in ordine ad alterum → motus sub b; zu passio a. sensitivi → passio sub b.
  • Arten des appetitus im Sinne eines Vermögens sind: 1. appetitus animalis sive bestialis sive brutalis sive sensitivus sive sensibilis sive sensualis sive irrationalis, a. intellectivus sive intellectualis sive rationalis & a. naturalis (th. I. 20. 1 ad 1; 57. 4 ad 3; 59. 4 c; 63. 3 ob. 1; 64. 3 c; 82. 5 ob. 1 & 3 & c; 83. 1 ad 1; 95. 2 c; I. II. 17. 8 c; 24. 1 c; 26. 1 c; 29. 1 c; 31. 4 c; 46. 4 ad 1; 109. 8 c; III. 15. 2 c; 27. 3 c; cg. I. 72; II. 81 & 83; III. 10 & 26; IV. 52; nom. 4. 9; verit. 22. 4 c & ad 1; Hebr. 5. 2; 1 perih. 2 a)das tierische oder sinnliche oder unvernünftige (qui est virtus in organo corporali, th. I. 64. 3 c), das übersinnliche oder vernünftige (qui dicitur voluntas, ib. 20. 1 ad 1) und das natürliche Begehrungsvermögen (actus illi, qui procedunt ab appetitu intellectivo vel animali, possunt a ratione imperari, non autem actus illi, qui procedunt ex appetitu naturali, ib. I. II. 17. 8 c); vgl. a. animalis sub a. 2. a. bestialis, → a. animalis. 3. a. brutalis, ≈ . 4. a. carnalis sive carnis (ib. 70. 4 c; 73. 5 c; 109. 8 c; III. 21. 2 ob. 1) = das fleischliche oder des Fleisches Begehrungsvermögen (qui est appetitus sensitivus, ib. I. II. 70. 4 c). 5. a. carnis, → a. carnalis. 6. a. humanus (ib. 2. 7 c) = das menschliche Begehrungsvermögen oder der Wille. 7. a. inferior & a. superior (ib. I. 80. 2 a; 82. 5 ob. 1; 95. 2 c; 106. 2 ad 3; I. II. 109. 8 c; cg. III. 109) = das niedere und das höhere oder das sinnliche und das übersinnliche Begehrungsvermögen des Menschen. 8. a. intellectivus sive intellectualis, → a. animalis; cf. a. intellectivus sub a. 9. a. irrationalis, → a. animalis. 10. a. materiae (2 sent. 18. 1. 2 c) = das Begehrungsvermögen der Materie (materia coadiuvat ad generationem, non agendo, sed inquantum est habilis ad recipiendum talem actionem, quae etiam habilitas appetitus materiae dicitur, ib.). 11. a. naturalis, → a. animalis; cf. a. animalis sub a. 12. a. passivus (nom. 4. 19) = das leidensfähige oder den Affekten (passiones) zugängliche Begehrungsvermögen (qui est sensitivus, ib.). 13. a. rationalis, → a. animalis; cf. a. rationalis sub a. 14. a. rationis & a. sensus (3 sent. 17. 1. 3. 4 c) = das Begehrungsvermögen des vernünftigen und das des sinnlichen Seelenteils (vgl. pars animae unter pars sub a) des Menschen. 15. a. sensibilis sive sensitivus sive sensualis, → a. animalis; cf. a. sensitivus sub a. 16. a. sensualitatis (th. I. II. 109. 8 c; 3 sent. 17. 1. 3. 4 c; verit. 25. 2 c; Hebr. 5. 2) = das Begehrungsvermögen der Sinnlichkeit oder das sinnliche Begehrungsvermögen (appetitus sensualitatis has duas vires continet, scilicet irascibilem et concupiscibilem, verit. 25. 2 c). 17. a. superior, → a. inferior.





a) anfalten, anschließen, anfügen: quarum una applicatur alteri non in directum (in geradeaus gehender Richtung), sicut partes unius lineae sibi invicem in directum applicantur, 5 phys. 7 e.

b) zuwenden, hinwenden: applicando causas universales ad particulares effectos, th. I. 14. 11 c; applicatur animae cognitio rebus materialibus, ib. 88. 1 c; ut cor suum applicet his, ib. II. II. 16. 2 c; intentio voluntatis applicans visum ad videndum, ib. 93. 6 ad 4; quidquid applicat virtutem activam ad agendum, cg. III. 67.

c) anwenden, verwenden: applicat alicui rei significatae, th. I. 16. 2 c; tertio modo applicatur, ib. 79. 13 c; operatio, ad quam applicamus rem aliquam, ib. I. II. 16. 1 c; applicando intelligibilia prius abstracta ad res, cg. II. 96; ad quod applicantur ordinati, 4 sent. 24. 1. 3. 1 ad 2; secundum concretam rationem (← sub h) naturalis (Naturforscher) ad materiam applicantis, 7 phys. 7 h; locutus fuerat de motu in communi non applicando (von dem Gesagten keine Anwendung machend) ad res, 8 phys. 1 b; vgl. ib. 11 f.

  • Zu magnum applicatum alicui reimagnus.





a) Anfaltung, Anschließung, Anfügung: operabile enim est aliquid per applicationem formae ad materiam, th. I. 14. 16 c; per applicationem igitur virtutis angelicae, ib. 52. 1 c; haec autem applicatio vel intelligitur secundum situm aut contactum vel secundum formam vel secundum operationem aliquam, 1 sent. 37. 3. 1 c; non conveniat cuicumque parti per uniformitatem applicationis, 5 phys. 7 e; vgl. 8 phys. 21 c.

b) Zuwendung, Hinwendung: felicitas consistit in applicatione ad id, quod superius est, th. I. 64. 1 ad 1; applicatio causati ad causam suam potest esse dupliciter, 2 sent. 23. 1. 1 c.

c) Anwendung, Verwendung: unde dicta applicatio non potest esse, th. I. 14. 11 c; applicatio autem scientiae ad aliquid fit per aliquem actum, ib. 79. 13 c; usus rei alicuius importat (bedeutet) applicationem illius rei ad aliquam operationem, ib. I. II. 16. 1 c.

  • Eine hierher gehörende Art der applicatio ist: applicatio actualis (ib. I. 79. 13 c) = die Anwendung im Sinne einer Tätigkeit.





zusätzlicherweise, im Sinne eines Zusatzes: cum ly (←) Pater appositive construatur, th. I. 39. 4 ad 5; vgl. 1 sent. 4. 1. 3 ad 4 & 5.






a) ergreifen, erfassen: manu ipsam apprehendit vel aliquo huiusmodi, th. I. II. 3. 4 c.

b) mit einem Erkenntnisvermögen erfassen, wahrnehmen, erkennen: intellectus autem noster eo modo apprehendit eas, th. I. 13. 3 c; quod apprehendit res, ut sunt, ib. 17. 2 c; bonum apprehensum est obiectum voluntatis, cg. II. 24.

  • Zu forma apprehensaforma sub b; zu intellectus quidditatem rei a.intellectus sub d; zu simplex a.simplex sub a.
  • Hier ist zu unterscheiden: 1. apprehendere directe & a. per reflexionem (3 anim. 8 b) = direkt und reflexiv erkennen. 2. a. distincte (1 phys. 1 c) = genau erkennen. 3. a. per imaginationem, a. per sensum & a. per intellectum (cg. II. 47) = mittels der Einbildungskraft, mittels eines äußern Sinnes und mittels der Vernunft erkennen. 4. a. per intellectum, → a. per imaginationem. 5. a. per modum complexi & a. per modum incomplexi sive simplicis (th. I. II. 46. 2 c) = nach Weise des Zusammengesetzten und nach der des Nicht-Zusammengesetzten oder Einfachen, m. a. W. nach Weise des Urteilens und nach der des begrifflichen Vorstellens erkennen. 6. a. per modum incomplexi, → a. per modum complexi. 7. a. per modum simplicis, ≈ . 8. a. per reflexionem, → a. directe. 9. a. per sensum, → a. per imaginationem.





a) Ergreifung, Erfassung.

b) Erfassung mittels eines Erkenntnisvermögens, Wahrnehmung, Erkenntnis: est enim quidam appetitus non consequens apprehensionem ipsius appetentis, th. I. II. 26. 1 c; conveniens animali secundum apprehensionem, ib. 30. 3 c; vgl. ib. 72. 2 c; quae complentur in sola animae apprehensione., ib. II. II. 118. 6 c; vgl. ib. 123. 8 c; se movet per appetitum et apprehensionem, cg. I. 44; voluntas enim ad agendum ex aliqua apprehensione movetur, ib. II. 24.

  • Zu ordo apprehensionisordo sub a; zu via a.via sub a.
  • Arten der apprehensio in diesem Sinne sind: 1. apprehensio absoluta sive simplex & a. inquisitiva (th. I. II. 30. 3 ad 2; 2 sent. 24. 3. 1 c) = die schlechthinige oder einfachhinige und die untersuchende oder überlegende Erkenntnis (simplex et absoluta, quando scilicet statim sine discussione apprehensum diiudicat, . . . alia est inquisitiva, quando scilicet ratiocinando bonum vel malum conveniens vel nocivum investigat, 2 sent. 24. 3. 1 c). 2. a. actualis (th. I. 79. 6 c) = die in einer Tätigkeit bestehende Erkenntnis. 3. a. alterius sive non coniuncta & a. propria sive coniuncta (ib. I. II. 26. 1 c; 29. 1 c) = die Erkenntnis eines andern und die eigene Erkenntnis oder die (mit dem begehrenden Wesen) nicht verbundene und die (mit ihm) verbundene Erkenntnis. 4. a. animalis sive apprehensivae sensualis sive sensitiva sive sensus & a. intellectiva sive intellectualis sive intellectus sive rationis (ib. I. 13. 7 c; 16. 5 ad 3; 117. 3 ad 3; I. II. 4. 2 ad 2; 17. 7 c; II. II. 141. 4 ob. 2; cg. I. 44; II. 24 & 47; III. 10 & 23; 3 sent. 26. 1. 5 ad 4; mal. 16. 11 ad 6) = die animalische oder sinnliche und die übersinnliche oder Vernunfterkenntnis. 5. a. apprehensivae sensualis, → a. animalis. 6. a. certa sive vera (th. I. 17. 2 c; 54. 5 c) = die sichere oder wahre Erkenntnis. 7. a. coniuncta, → a. alterius. 8. a. connaturalis (ib. I. II. 28. 3 c) = die natürliche oder mit der Natur eines Vermögens übereinstimmende Erkenntnis. 9. a. exterior & a. interior (ib. I. 78. 4 ad 6; I. II. 35. 2 c) = die äußere und die innere Erkenntnis oder die Erkenntnis eines äußern und die eines innern Objektes. 10. a. imaginaria sive imaginationis sive phantastica (ib. 1. 57. 4 ad 3; I. II. 17. 7 c; 77. 5 c; cg. II. 67; 3 phys. 7 a) = die Erkenntnis der Einbildungskraft oder die sinnliche Vorstellung. 11. a. imaginationis, → a. imaginaria. 12. a. inquisitiva, → a. absoluta. 13. a. intellectiva sive intellectualis, → a. animalis. 14. a. intellectus, ≈ . 15. a. interior, → a. exterior. 16. a. non coniuncta, → a. alterius. 17. a. particularis & a. universalis (th. I. II. 17. 7 c; cg. I. 44; II. 48) = die besondere und die allgemeine Erkenntnis. 18. a. phantastica, → a. imaginaria. 19. a. propria, → a. alterius. 20. a. rationis, → a. animalis. 21. a. sensitiva, ≈ . 22. a. sensus, ≈ . 23. a. simplex, → a. absoluta. 24. a. superficialis (th. I. II. 28. 2 c) = die oberflächliche Erkenntnis. 25. a. universalis, → a. particularis. 26. a. vera, → a. certa.





ergreifend, erfassend, wahrnehmend, erkennend: intellectus est naturaliter universalium apprehensivus, cg. II. 48.

  • Zu pars apprehensivapars sub a; zu potentia a.potentia sub b; zu ratio a.ratio sub a; zu virtus a.virtus sub a; zu vis a.vis sub a.
  • Apprehensivum sc. genus animae (th. I. 80. 2 ob. 3) = die Gattung oder Gesamtheit der sinnlichen Erkenntnisvermögen eines Wesens.





Zustimmung, Billigung, Genehmigung.






a) aneignen, als Eigentum nehmen: ne gentes appropriarent sibi locum illum, th. I. II. 102. 4 ad 2.

b) zueignen, zuschreiben, beilegen (als eine besondere Eigentümlichkeit; vgl. appropriatio): appropriare nihil est aliud, quam commune trahere ad proprium, verit. 7. 3 c; nomen commune generis appropriatur his, quae deficiunt a perfectissimo, th. II. II. 9. 2 c; quasi communi ratione importante (bedeutend) certitudinem iudicii appropriato ad iudicium, ib.; si ei approprietur esse, cg. I. 15; figurae aliquae appropriantur aliquibus caelestium corporum, ib. III. 105; tactus habet plures differentias appropriatas sibi, 2 anim. 13 a; quae Filio appropriatur, th. I. 32. 1 ad 1; amore essentiali, qui appropriatur Spiritui sancto, ib. 37. 2 c; vgl. ib. II. II. 1. 8 ob. 5; 4 sent. 49. 4. 1 ad 2; non est idem appropriatum et proprium (←), quia appropriatum sumitur iuxta rationem proprii, 1 sent. 10. 1. 1 ob. 5; vgl. ib. 9 exp.; 31 div.; verit. 10. 13 ad 1 & 9; th. I. 39. 7 ad 3; appropriatum potest sumi dupliciter, aut materialiter, id est id, quod appropriatum est, . . . aut formaliter, id est inquantum appropriatum est, 1 sent. 31. 1. 2 ad 3.

  • Zu causa appropriatacausa sub b; zu opus a.opus sub d; zu ratio a.ratio sub k; zu sapientia a.sapientia sub a.
  • Arten des appropriare in diesem Sinne sind: appropriare causaliter sive per causam & a. essentialiter (2 Cor. 13. 3) = etwas im Sinne von Ursache und etwas in dem der Wesenheit einem andern zuschreiben (essentialiter autem appropriatur divinis personis, sicut Patri potentia, quia ipse est potentia essentialiter, ib.).





nach Weise oder im Sinne der Zuschreibung einer besondern Eigentümlichkeit: sed fit in nobis appropriate a Patre, th. III. 3. 5 ad 2.






Zueignung, Zuschreibung, Beilegung (einer besondern Eigentümlichkeit): appropriatio figurarum ad aliqua caelestia corpora, cg. III. 105; Augustinus loquitur per (nach Weise) appropriationem quandam, 4 sent. 48. 1. 1 ad 5; appropriatio causae ad effectum attenditur secundum assimilationem effectus ad causam, pot. 3. 16 ad 5; per quandam appropriationem potest dici, verit. 27. 6 c; manifestatio personarum (sc. divinarum) per essentialia attributa appropriatio nominatur, th. I. 39. 7 c; vgl. 1 sent. 31. 1. 2 c, 2. 1 c & 3. 1 c & 2 c; verit. 7. 3 c; 10. 13 c.






Annäherung: hoc autem est secundum approximationem ad id, quod est simpliciter et maxime verum, cg. I. 13.

  • Arten der approximatio sind: 1. approximatio localis & a. spiritualis (4 sent. 17. 1. 2. 2 c) = die örtliche oder körperliche und die geistige Annäherung. 2. a. per similitudinem naturae & a. secundum affectum (ib.) = die Annäherung zufolge einer Ähnlichkeit der Natur und die dem Affekte oder Verlangen nach. 3. a. secundum affectum, → a. per similitudinem naturae. 4. a. spiritualis, → a. localis.





Geeignet-Sein, Anpassung, Hinordnung, Hinneigung: scilicet ipsum ordinem (Hinordnung) vel aptitudinem ad bonum, th. I. 5. 3 ad 3; habet in sua natura aptitudinem, ib. 70. 3 ad 4; homo habet aptitudinem naturalem ad intelligendum et amandum Deum, ib. 93. 4 c; aptitudo ad hoc, quod sit sursum, ib. I. II. 23. 4 c; vgl. ib. 25. 2 c; II. II. 168. 1 ad 2; bonum naturalis aptitudinis deminui potest, cg. III. 12; inest naturalis aptitudo ad contrarium motum, ib. 23; aliquando vero secundum aptitudinem tantum, ente 7 g; vgl. 2 cael. 34 e & f.






a) Ausspruch des Schiedsrichters, Schiedsspruch, Entscheidung: quaedam sunt, quae non agunt ex aliquo arbitrio, th. I. 59. 3 c; secundum arbitrium rationis, ib. II. II. 47. 12 c.

  • Arten des arbitrium in diesem Sinne sind: arbitrium liberum & a. non liberum (ib. 1. 19. 8 a; 59. 3 c; 83. 2 c & ad 1; verit. 24. 1 ob. 1 & 4 c) = die freie (vgl. liberum arbitrium sub c & d) und die nichtfreie Entscheidung (liberum arbitrium, si vis vocabuli attendatur, nominat actum, verit. 24. 4 c; vgl. th. I. 83. 2 c; 2 sent. 24. 1. 1 c).
  • Zu voluntas ex libero arbitrio rationis proveniensvoluntas sub c.
  • Liberum arbitrium dicitur quasi liberum iudicium (th. I. 83. 3 ob. 2; vgl. ib. 2 ob. 1) = die freie Entscheidung ist gewissermaßen ein freies Urteil, aber kein iudicium, quo sententiat homo de conclusionibus in scientiis speculativis (verit. 24. 1 ad 17), sondern ein Urteil im Sinne der electio, welche ebenfalls dicitur quoddam iudicium (th. I. 83. 3 ad 2). Liberum arbitrium est liberum de ratione iudicium (ib. I. II. 17. 1 ad 2; cg. II. 48; verit. 24. 1 ob. 17) = die freie Entscheidung ist ein von der Vernunft herrührendes freies Urteil, insofern nämlich, als die Entscheidung auf Grund einer Überlegung getroffen und die Überlegung vonseiten der Vernunft durch ein eigentliches Urteil beendet wird (iudicium est quasi conclusio et determinatio consilii. Determinatur autem consilium primo quidem per sententiam rationis et secundo per acceptationem appetitus . . . Et hoc modo ipsa electio dicitur quoddam iudicium, a quo nominatur liberum arbitrium, th. I. 83. 3 ad 2). Liberum arbitrium est liberum de voluntate iudicium (2 sent. 24. 1. 3 ad 5; 25 exp.) = die freie Entscheidung ist ein von dem Willen herrührendes freies Urteil, insofern nämlich, als die Entscheidung des Willens oder die von ihm getroffene Wahl als eine Art von Urteil (quoddam iudicium, th. I. 83. 3 ad 2) betrachtet wird (iudicium autem liberi arbitrii intelligitur iudicium electionis; unde, quod dicitur liberum de voluntate iudicium, ly de non denotat causam materialem, quasi voluntas sit id, de [über] quo est iudicium, sed originem libertatis, quia, quod electio sit libera, hoc est ex natura voluntatis, 2 sent. 24. 1. 3 ad 5).

b) freie Entscheidung, freies Ermessen, Belieben: per arbitrium voluntatis, cg. II. 23; quasi non suo arbitrio limitet singula, ib. 26; intercidatur ad nostrum arbitrium, ib. 76; non tamen hoc faciet ad arbitrium nostrum, ib.; secundum suae arbitrium voluntatis, ib. III. 1; relinquitur igitur suo arbitrio, ib. 78.

  • Zu agere per arbitrium voluntatisagere sub a.

c) Fähigkeit oder Anlage, eine Entscheidung zu treffen.

  • Wird arbitrium in diesem Sinne genommen, so bezeichnet liberum arbitrium (th. I. 83. 2 c; cg. III. 78; verit. 24. 4 ad 6) die Entscheidungs- oder Wahlfreiheit des Willens (secundum tamen communem usum loquendi liberum arbitrium dicimus id, quod est huius actus principium, scilicet quo homo libere iudicat. Principium autem actus in nobis est et potentia et habitus, th. I. 83. 2 c; vgl. verit. 24. 4 c); vgl. liberum arbitrium sub a & d. Liberum arbitrium dicitur esse facultas voluntatis et rationis (th. I. 83. 2 ob. 2; I. II. 1. 1 c; 2 sent. 24 div. 1; verit. 24. 1 ob. 6) = von der Wahlfreiheit heißt es (bei Peter dem Lombarden; vgl. sent. II. 24), dass sie eine Fähigkeit des Willens und der Vernunft sei (est autem homo dominus suorum actuum per rationem et voluntatem, unde et liberum arbitrium esse dicitur facultas voluntatis et rationis, th. I. II. 1. 1 c; liberum arbitrium facultas dicitur non quasi habitus quidam, sed quia actum suum in libera potestate habet, unde et liberum nominatur, 2 sent. 24. 1. 1 ad 2).

d) Entscheidungsvermögen.

  • Wird arbitrium in diesem Sinne verstanden, so bezeichnet liberum arbitrium (th. I. 22. 2 ad 4; 83. pr.; I. II. 1. 1 c; cg. I. 88; III. 155; 2 sent. 24. 1. 3 c; 25. 1. 4 c; 26. 1. 3 ad 3; 39. 2. 2 ad 3; mal. 16. 7 ob. 18; verit. 24. 4 c, 5 c & 6 ad 1) das Vermögen der freien Entscheidung oder den freien Willen (vgl. liberum arbitrium sub a & c): liberum arbitrium est potentia, th. I. 83. 2 a; vgl. ib. c; liberum arbitrium est appetitiva potentia, ib. 3 c; liberum arbitrium, quod nihil aliud est, quam vis electiva, ib. 4 c; voluntas et liberum arbitrium non sunt duae potentiae, sed una, ib.; vgl. 2 sent. 24. 1. 3 c; 26. 1. 3 ad 3; 39. 2. 2 ad 3; liberum arbitrium non nominat voluntatem absolute (schlechthin), sed in ordine ad rationem, verit. 24. 6 ad 1; vgl. 2 sent. 24. 1. 3 c; liberum arbitrium dicitur ex eo, quod cogi non potest, 2 sent. 25. 1. 4 c; liberi arbitrii obiectum est secundarium bonum, ib. 24. 1. 3 c; liberum arbitrium dicitur respectu eorum, quae non necessitate quis vult, sed propria sponte, cg. I. 88; potestas enim liberi arbitrii est respectu eorum, quae sub electione cadunt, ib. III. 155.
  • Zu iudicium liberi arbitriiiudicium sub d; zu libertas l. a.libertas sub a; zu motus l. a.motus sub b.
  • Als Arten des liberum arbitrium gehören hierher: liberum arbitrium Dei sive divinum, l. a. angeli sive angelicum & l. a. hominis sive humanum (2 sent. 7. 1. 2 c; verit. 24. 3 c) = der freie Wille Gottes, der des Engels und der des Menschen. Liberum arbitrium est causa sui motus (th. I. 83. 1 ad 3) = der freie Wille ist die Ursache seiner eigenen Bewegung oder Tätigkeit, quia homo per liberum arbitrium seipsum movet ad agendum (ib.; vgl. verit. 24. 1 c).





nach Art oder im Sinne des Baumeisters, des Gebieters, des Herrschers, des Anordners, der Gegensatz zu administrative (←): sic est in principe principaliter et quasi architectonice, th. II. II. 58. 6 c; vgl. ib. I. 112. 4 ad 1.






baumeisterlich, meisternd, gebietend, herrschend, anordnend, übergeordnet, synonym mit dominativus und principativus (←) .

  • Zu ars architectonicaars sub b; zu notitia a.notitia sub b; zu prudentia a.prudentia sub a; zu ratio a.ratio sub f; zu scientia a.scientia sub a; zu virtus a.virtus sub e.





Beweisverfahren, Beweis im weitern Sinne des Wortes, synonym mit argumentum (← sub a) und locus (← sub d): ex multiplicibus propositionibus non procedit argumentatio, th. I. 1. 10 ob. 1; ex parte argumentationis falsae, ib. 89. 5 c; argumentatio erit et non demonstratio, 4 met. 6 f; est autem argumentatio oratio significativa discursus rationis ab uno cognito ad aliud incognitum vel a magis cognito ad minus cognitum. Sunt autem argumentationis quattuor species, scilicet syllogismus, enthymema, inductio et exemplum, log. 4. 1.

  • Eine Art der argumentatio ist die argumentatio localis (fall. 2) = der Beweis aus Stellen oder Aussprüchen.





beweisend, mit einem Schlusse die Wahrheit von etwas dartuend: ergo sacra doctrina non est argumentativa, th. I. 1. 8 ob. 1.

  • Zu modus argumentativusmodus sub b; zu probatio a.probatio sub b; zu ratio a.ratio sub m.





a) Beweis im weitern Sinne des Wortes, synonym mit argumentatio (←) und locus (← sub d): argumentum dicitur, quod arguit mentem ad assentiendum alicui, verit. 14. 2 ob. 14; vgl. Hebr. 11. 1; per argumentum enim intellectus inducitur ad inhaerendum alicui vero, th. II. II. 4. 1 c; argumentum proprie dicitur processus rationis de notis ad ignota manifestanda, secundum quod dicit Boethius, quod est ratio rei dubiae faciens fidem (Gewissheit), 3 sent. 23. 2. 1 ad 4; quandoque enim (argumentum) significat ipsum actum rationis discurrentis de principiis in conclusiones, verit. 14. 2 ad 9; vgl. th. I. II. 14. 4 c; II. II. 10. 7 ob. 3; III. 55. 5 c; cg. I. 6.

  • Arten des argumentum in diesem Sinne sind: 1. argumentum ab auctoritate (3 phys. 6 b; vgl. th. I. 1. 8 c & ad 2) = der Autoritätsbeweis. 2. a. a maiori & a. a minori (1 Cor. 15. 2; 2 gener. 8 f) = der Beweis vom Größern und der vom Kleinern her. 3. a. a minori, → a. a maiori. 4. a. extraneum (th. I. 1. 8 ad 2) = der äußere oder von etwas Äußerlichem hergenommene Beweis. 5. a. negativum (virt. 2. 9 ob. 6) = der negative Beweis. 6. a. probabile (th. I. 1. 8 ad 2) = der Wahrscheinlichkeitsbeweis. 7. a. rhetoricum (4 sent. 16. 3. 1. 2 c) = der rhetorische Beweis. 8. a. solubile (th. I. 1. 8 c) = der lösliche oder widerlegbare Beweis. 9. a. sophisticum (4 phys. 1 b; fall. 2) = der sophistische oder Trugbeweis.

b) Anhaltspunkt, Anzeichen, Zeichen: quia tota vis argumenti (Beweis) consistit in medio termino (Mittelbegriff), ex quo ad ignotorum probationem proceditur, ideo dicitur ipsum medium argumentum, sive sit signum, sive causa, sive effectus, 3 sent. 23. 2. 1 ad 4; vgl. verit. 14. 2 ad 9; quandoque autem dicitur argumentum aliquod sensibile signum, quod inducitur ad alicuius veritatis manifestationem, th. III. 55. 5 c; multa argumenta id est sensibilia signa, 2 cael. 23 a; ex praeteritis oportet nos quasi argumentum sumere de futuris, th. II. II. 49. 1 ad 3; vgl. 1 cael. 17 c & g; 2 meteor. 14 i.

  • Hierher gehört: argumentum expressum (2 sent. 8. 1. 4. 1 a) = das ausdrückliche oder deutliche Zeichen.

c) kurze Inhaltsangabe, Abriss: quia in medio termino (↑ sub b) vel in principio, ex quo argumentando proceditur, continetur virtute (der Kraft nach) totus processus argumentationis, ideo tractum est nomen argumenti ad hoc, quod quaelibet brevis praelibatio futurae narrationis dicatur argumentum, 3 sent. 23. 2. 1 ad 4; librorum prooemia argumenta vocantur, in quibus est quaedam praelibatio brevis totius operis sequentis, verit. 14. 2 ad 9; praemittit glossator prologum sive argumentum, Eph. prol.

d) Mittel der Offenbar-Machung, Einsicht bewirkendes Licht: quia principium vel medium dicitur argumentum, inquantum habet virtutem manifestandi conclusionem, et hoc verius inest ei ex lumine intellectus agentis, cuius est instrumentum, quia omnia, quae arguuntur, a lumine manifestantur, ut dicitur Ephes. 5, ideo ipsum lumen, quo manifestantur principia, sicut principiis manifestantur conclusiones, potest dici argumentum ipsorum principiorum, 3 sent. 23. 2. 1 ad 4; quia per argumentum aliquid manifestatur et principium manifestationis est lumen, ipsum, quo aliquid cognoscitur, potest dici argumentum, verit. 14. 2 ad 9.

e) Überzeugung, Gewissheit: in hoc, quod dicitur argumentum non apparentium, . . . sumitur argumentum pro argumenti effectu. Per argumentum enim intellectus inducitur ad inhaerendum alicui vero, unde ipsa firma adhaesio intellectus ad veritatem fidei non apparentem vocatur hic argumentum, unde alia littera habet convictio, th. II. II. 4. 1 c; argumentum enim importat (bedeutet) certitudinem, 3 sent. 23. 2. 1 ad 8; argumentum verae fidei debilitent, cg. III. 154; vgl. Hebr. 11. 1.






Herrschaft der Besten, Regierung der Besten: et aristocratia, id est potestas optimorum, in qua aliqui pauci principantur secundum virtutem, th. I. II. 105. 1 c; si vero administretur per paucos, virtuosos autem, huiusmodi regimen aristocratia vocatur, id est potentatus optimus vel optimorum, qui propterea optimates dicuntur, regim. 1. 1.






aristokratisch; vgl. aristocratia.






die Zahl betreffend, zu ihr gehörend.






rasend, vom bösen Geist besessen: contra energumenos id est arreptitios, th. III. 71. 2 ob. 1; arreptitii, qui energumeni dicuntur, ib. 80. 9 ob. 2; vgl. ib. I. 115. 5 c; II. II. 95. 3 c.






a) Kunst oder Kunde im weitern Sinne, synonym mit scientia (← sub b) = relinquuntur ab omni arte propter eorum incertitudinem, th. I. II. 7. 2 ad 2; ad theologum autem, cui omnes aliae artes deserviunt, ib. ad 3; videntur esse praeter considerationem artis, ib. 18. 3 ob. 2; secundum artem philosophi, cg. I. 12; individua enim non cadunt sub consideratione artis, 1 meteor. 1 a.

  • Als Arten der ars gehören hierher: ars factiva sive operativa, a. practica & a. speculativa sive theorica (th. I. II. 8. 2 ob. 3; cg. II. 92; III. 25 & 94; trin. 2. 1. 1 ad 4; 1 anal. 17 f; 4 pol. 1 a) = die schaffende oder wirkende (vgl. a. factiva sub b), die praktische und die spekulative oder theoretische Kunst.

b) Kunst oder Kunde im engern Sinne d. i. die Geschicklichkeit, Fertigkeit und Gewandtheit zum Hervorbringen eines Werkes: ars nihil aliud est, quam ratio recta (der richtige Vernunfthabitus oder das richtige Verhalten der Vernunft mit Bezug auf) aliquorum operum faciendorum, th. I. II. 57. 3 c; ars est recta ratio factibilium, ib. 4 c; vgl. cg. I. 93; II. 24; ars importat (bedeutet) rectitudinem rationis circa factibilia, 1 anal. 44 i; nihil enim aliud ars esse videtur, quam certa ordinatio rationis, qua per determinata media ad debitum finem actus humani (→ actus sub a) perveniunt, ib. 1 a; vgl. 8 phys. 15 a; virtutes morales non sunt factivae, sed activae, artes autem factivae sunt, cg. III. 10; ars non solum est cognoscitiva, sed factiva eorum, quae secundum artem fiunt, eorum vero, quae ab artis regulis deviant, est cognoscitiva, quodl. 5. 1. 2 c.

  • Über den Unterschied zwischen ars, intellectus, prudentia, sapientia & scientiascientia sub a; über den zwischen ars & naturanatura.
  • Materia artis (6 eth. 3 f) = die Materie der Kunst, d. i. dasjenige, worauf sie sich bezieht (circa materiam artis duo est considerare, scilicet ipsam actionem artificis, quae per artem dirigitur, et opus, quod est per artem factum, ib.). Operatio artis (ib.) = Tätigkeit der Kunst (est autem triplex operatio artis; prima quidem est considerare, qualiter aliquid sit faciendum, secunda autem est operari circa materiam exteriorem, tertia autem est constituere ipsum opus, ib.); vgl. operatio artis unter operatio sub b.
  • Arten der ars im Sinne der eigentlich so zu nennenden Kunst sind: 1. ars aedificativa sive aedificatoria (cg. II. 22 & 26; 1 anal. 1 a; 7 met. 6 i) = die Baukunst. 2. a. aequi & a. boni (4 sent. 42. 2. 1 c) = die Kunst des Billigen und Rechten und die des Guten, m. a. W. die Kunst, (per ius positivum, ib.) dasjenige fertig zu bringen, was billig und recht ist, und die Kunst, dasjenige zustande zu bringen, was sittlich gut ist. 3. a. architectonica sive imperans sive principalis sive superior & a. famulans sive subministrativa sive subserviens sive exequens sive subalternata sive inferior (th. I. II. 15. 4 ad 1; 84. 3 c; III. 32. 4 ad 2; cg. I. 1; II. 92; III. 80; 2 sent. 24. 3. 1 ad 5; 3 sent. 35. 2. 1. 2 c; 2 phys. 4 e; 1 met. 1 i & 2 f; 5 met. 1 a; 6 eth. 7 a; 1 pol. 6 b & 8 f) = die gebietende oder hauptsächliche oder übergeordnete und die dienende oder ausführende oder untergeordnete Kunst (dicuntur enim artes architectonicae, quae aliis artibus subservientibus imperant, sicut gubernator navis imperat navifactivae et militaris equestri, 5 met. 1 a; artes enim famulantes ordinantur in finem superioris artis, sicut ars equestris ad finem militaris, 1 met. 2 f; ars autem subministrativa dicitur, quae facit aliquid in ministerium alterius artis, sicut ars, quae fundit ferrum, subministrat arti fabrili, 1 pol. 6 b); vgl. artifex. 4. a. boni, → a. aequi. 5. a. campsoria sive nummularia sive obolostatica (regim. 2. 13 & 14; 1 pol. 7 c, g & l; 8 a, c & h; usur. 13) = die Kunst des Geldwechslers (qua scilicet utuntur campsores denariorum, 1 pol. 7 g). 6. a. carpentaria (2 phys. 4 e) = die Zimmermannskunst. 7. a. civilis sive politica (cg. III. 64; 2 sent. 24. 3. 1 ad 5; 6 met. 3 c) = die Staatskunst oder die Kunst des Staatsmanns. 8. a. coniecturalis (th. I. II. 14. 4 c) = die Kunst, in praktischen Dingen das Richtige zu treffen; vgl. eustochia . 9. a. coquorum sive pulmentaria (th. I. II. 34. 1 ad 3; 1 pol. 9 c) = die Kochkunst. 10. a. demonstrationis sive demonstrativa (cg. I. 12; II. 75) = die Beweiskunst. 11. a. demonstrativa, → a. demonstrationis. 12. a. equestris (ib. I. 1; III. 64; 1 met. 2 f) = die Reitkunst. 13. a. exercitiva (4 pol. 1 a) = die Turnkunst. 14. a. exequens, → a. architectonica. 15. a. fabrilis (cg. III. 103; 1 anal. 1 a; 11 met. 7 c; 1 pol. 6 b) = die Schmiedekunst. 16. a. faciendi vestes (4 pol. 1 a) = die Schneiderkunst. 17. a. factiva & a. usualis (3 sent. 35. 2. 1. 2 c; 2 phys. 4 e) = die etwas schaffende oder bildende (vgl. a. factiva sub a) und die es gebrauchende oder anwendende Kunst, m. a. W. die Kunst, das zu einem Werke nötige Material zu bereiten, und die Kunst, das Material zu dem Werke zu verwenden. 18. a. famulans, → a. architectonica. 19. a. figuli (2 phys. 4 e) = die Töpferkunst. 20. a. figurandi sive figurativa (8 pol. 1 k & t) = die bildende Kunst (quae sub se continet scriptivam et pictivam aut etiam sculptivam, ib. t). 21. a. furnaria (regim. 2. 14) = die Backkunst. 22. a. gubernativa sive gubernatoria & a. navifactiva (th. I. 18. 3 c; I. II. 5. 6 ad 1; 57, 4 ob. 3; cg. I. 1; III. 24 & 64) = die Steuermannskunst und die Schiffsbaukunst. 23. a. imperans, → a. architectonica. 24. a. inferior, ≈ . 25. a. legispositiva (th. II. II. 80. 1 ad 4; 10 eth. 16 h) = die Gesetzgebungskunst. 26. a. liberalis & a. servilis sive mechanica (th. I. II. 57. 3 ob. 3 & ad 3; trin. 2. 1. 1 ad 3; quodl. 4. 12. 23 ad 11; 1 anal. 17 f; 1 met. 3 c; 6 met. 1 c; 1 pol. 5 d) = die freie und die unfreie oder mechanische Kunst (illae solae artes liberales dicuntur, quae ad sciendum ordinantur, illae vero, quae ordinantur ad utilitatem per actionem [transiente Tätigkeit] habendam, dicuntur mechanicae sive serviles, 1 met. 3 c). 27. a. logica (1 anal. 1 a; vgl. th. I. II. 57. 3 ad 3; II. II. 47. 2 ad 5) = die Logik; vgl. logicus. 28. a. magica (th. I. 117. 4 ob. 2; II. II. 96. 2 ad 2; cg. III. 104) = die Zauberkunst. 29. a. mechanica, → a. liberalis. 30. a. medicinalis & a. pigmentaria (th. I. II. 14. 4 c; 34. 1 ad 3; 57. 4 ob. 3; cg. I. 1; 7 met. 6 i) = die Arznei- oder Heilkunst und die Salbenmischungs- oder Apothekerkunst. 31. a. militaris (th. I. II. 57. 4 ob. 3; cg. I. 1; III. 64; 2 sent. 24. 3. 1 ad 5; 1 met. 2 f) = die Kriegskunst. 32. a. navifactiva, → a. gubernativa. 33. a. necromantica (th. I. 115. 5 c; II. II. 95. 3 c; cg. III. 104; mal. 16. 1 c) = die Schwarzkunst oder die Kunst der Totenbeschwörung. 34. a. negotiativa (th. I. II. 14. 4 c) = die Handelskunst (vocatur negotiatio, puta cum aliquis non defert merces nec per mare, nec per terram, sed assistit mercatoribus per communicationem pecuniae vel rerum, 1 pol. 9 c). 35. a. notoria (th. II. II. 96. 1 a & c) = die kundmachende Kunst, d. i. die Kunst, Verborgenes zu erkennen und bekannt zu machen. 36. a. noxiae superstitionis & a. nugatoriae superstitionis (ib. 1 c; sort. 5) = die Kunst des schädlichen und die des läppischen Aberglaubens. 37. a. nugatoriae superstitionis, → a. noxiae superstitionis. 38. a. numismatica (regim. 2. 13) = die Münzkunst. 39. a. nummularia, → a. campsoria. 40. a. obolostatica, ≈ . 41. a. oeconomica (cg. IV. 75; 1 pol. 8 a) = die Haushaltungs- oder Verwaltungskunst. 42. a. pecuniaria (regim. 2. 13) = die Geldkunst, d. i. die Kunst, welche alles, was sich auf das Geld bezieht, zum Gegenstande hat. 43. a. pecuniativa (1 pol. 6 b-e, 7 a & h-i, 8 a & e-h, 9 a-c) = die Gelderwerbungskunst (ars, quae est circa denarios, vocatur pecuniativa, et actus eius est, quod possit considerare, unde possit provenire homini multitudo pecuniarum, ib. 7 h). 44. a. pecuniativa mercativa, mercenaria & oneraria (ib. 8 e & 9 c) = die Kunst, durch Verkauf von Waren, durch Verdingung seiner Händearbeit (sicut eorum, qui labores suos locant pro mercede pecuniarum, ib.) und durch Transportieren von Lasten (quae scilicet exercet mercationes in terra per deportationem onerum in curribus vel iumentis, ib. 9 c) Geld zu erwerben. 45. a. pigmentaria, → a. medicinalis. 46. a. politica, → a. civilis. 47. a. pulmentaria, → a. coquorum. 48. a. servilis, → a. liberalis. 49. a. subalternata, → a. principalis. 50. a. subministrativa, ≈ . 51. a. subserviens, ≈ . 52. a. superior, ≈ . 53. a. textoria (ib. 8 e) = die Weberkunst. 54. a. translativa (ib. 9 c) = die übertragende oder übertragene Gelderwerbungskunst (pecuniativam translativam esse, per quam adquiritur pecunia non ex rebus necessariis ad vitam, sed ex quibusdam aliis rebus, et dicitur translativa, quia pecunia translata est de rebus naturalibus ad huiusmodi, ib.; vgl. ib. b). 55. a. usualis, → a. factiva.
  • Ars est ministra naturae (trin. 2. 1. 1 ad 5) = die Kunst ist die Dienerin der Natur, insofern sie nämlich supplet defectum naturae in illis, in quibus natura deficit, 4 sent. 42. 2. 1 c. Ars imitatur naturam (cg. II. 75; III. 10; regim. 3. 11; 4 sent. 42. 2. 1 c; verit. 11. 1 c; 2 phys. 4 d & 13 c), oder: Ars imitatur naturam, inquantum potest (1 anal. 1 a), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἡ τέχνη μιμεῖται τὴν φύσιν (Phys. II. 2, 194. a. 21-22) = die Kunst ahmt (in sua operatione, cg. III. 10) die Natur nach, soweit sie kann, aber bloß in his, quae possint fieri et arte et natura; . . . si quis enim ex frigida causa infirmatur, natura eum calefaciendo sanat, unde et medicus, si eum curare debeat, calefaciendo sanat, ib. II. 75. Ars non est in artificiato, quod fit per artem, sed in alio (7 met. 6 a), die Übersetzung des aristotelischen Textes: ἡ μὲν οὖν τέχνη ἀρχὴ ἐν ἄλλῳ (Met. XI. 3, 1070. a. 7) = die Kunst ist nicht in dem Kunstwerk, welches durch sie hervorgebracht wird, sondern in etwas davon Verschiedenem, nämlich in dem Künstler; vgl. natura. Ars se habet semper ad bonum (th. I. II. 57. 3 ad 1) = die Kunst zielt immer auf etwas Gutes und Vollkommenes ab.

c) Kunst, Künstlichkeit: illud est ars, quod competit alicui, inquantum est secundum artem et artificiosum, 2 phys. 2 b.






Gliederung, Zergliederung, Verschiedenheit: et habet articulationem implicitam, 1 sent. 4. 1. 3 ad 3; ratione articulationis includitur, ib. 29. 4 ad 3.






a) Gelenk, Glied, Teil: nomen articuli ex Graeco videtur esse derivatum; ἄρθρον enim in Graeco, quod in Latino articulus dicitur, significat quandam coaptationem aliquarum partium distinctarum. Et ideo particulae corporis sibi invicem coaptatae dicuntur membrorum articuli. Et similiter in grammatica apud Graecos dicuntur articuli quaedam partes orationis coaptatae aliis dictionibus ad exprimendum earum genus, numerum vel casum; et similiter in rhetorica articuli dicuntur quaedam partium coaptationes, unde et credibilia fidei christianae dicuntur per articulos distingui, inquantum in quasdam partes dividuntur, habentes aliquam coaptationem ad invicem, th. II. II. 1. 6 c; articulus nomen Graecum est et importat (bedeutet) indivisionem. Unde membra, quae non dividuntur in alia membra, dicuntur articuli; et secundum istum modum conclusiones, quae inquiruntur in aliqua scientia vel aliquo tractatu, dicuntur articuli, quia ex eis sicut ex quibusdam principiis indivisibilibus consurgit collectio, quae tractatum perficit; et sic in iudiciis ea, quae per testes probata sunt vel probanda, dicuntur articuli, 3 sent. 25. 1. 1. 1 c; in nullo membro tantae sunt distinctiones articulorum, quantae in digitis, 1 Cant. 5; suscipiunt additionem articulorum sicut et nomina, 1 perih. 5 a.

  • Articulus fidei (th. I. 1. 2 ob. 1; 32. 4 a; 4 sent. 17. 3. 2. 3 ob. 4 & ad 4) = der Glaubensartikel.

b) Zeitpunkt, Augenblick: absque articulo necessitatis, th. II. II. 25. 8 c; in articulo mortis, cg. III. 146; vgl. 4 sent. 18. 2. 5. 1 c.

c) Lage, Situation: qui est in tali articulo constitutus, th. III. 83. 6 ob. 2; de virginitate servanda in isto articulo, quodl. 10. 5. 9 c.






Künstler: si artifex intendens facere bonum opus faciat malum, th. II. II. 21. 2 ad 2; bonum artis consideratur non in ipso artifice, sed magis in ipso artificiato, ib. 57. 5 ad 1; artifex potest converti ad speciem artis, quae apud ipsum est, tripliciter, 1 sent. 27. 2. 3 ad 4; est ergo iste processus in productione artificis, ib. 38. 1. 1 c; vgl. ib. 39. 2. 1 c.

  • Arten des artifex sind: artifex princeps sive imperans sive dirigens & a. usualis sive exequens (2 sent. 10. 1. 3 ad 1) = der hauptsächliche oder gebietende oder leitende und der gebrauchende oder ausführende Künstler (sicut autem in artificialibus invenitur aliquis artifex, qui tantum manu operatur, exequens praeceptum alterius et nulli imperans, sicut ille, qui praeparat materiam, alius vero, qui praecipit praeparanti materiam, et ipse operatur ad inducendam formam, alius vero, qui nihil operatur, sed praecipit, habens rationes operis sumptas ex fine, cuius est coniectator, et talis dicitur architector, quasi princeps artificum, vel usualis, inquantum utitur ministerio subditorum ad suum finem, ut ex II. Physic. [c. 2] habetur: ita etiam in ministeriis divinis dominationes sunt quasi artifices dirigentes et imperantes, alii vero sicut exequentes secundum gradum et modum suum, ib.); vgl. ars architectonica unter ars sub b.





künstlerisch, künstlich: ratio aliter se habet in artificialibus, th. I. II. 21. 2 ad 2.






auf künstlerische, wissenschaftliche Weise, synonym mit artificiose (←): artificialiter quadrifariam divisit, nom. prol.






auf künstlerische, wissenschaftliche Weise, synonym mit artificialiter (←): qui artificioso scientias tradiderunt, nom. 1. 1.






Zustimmung, Beipflichtung, gleichbedeutend mit assensus (←): quod dicitur cum assensione cogitare, th. II. II. 2. 1 c.






Zustimmung, Beipflichtung, und zwar zunächst vonseiten des Verstandes (vgl. assentire): qua aliquis adhaeret falso tamquam vero sine assenso credulitatis, th. I. 94. 4 c; fides importat (bedeutet) assensum intellectus ad id, quod creditur, ib. II. II. 1. 4 c; proprium est credentis, ut cum assensu cogitet, ib. 2. 1 c; qui credit, assensum praebet, cg. III. 40; ut iuste petentibus assensum non denegent, ib. 95.

  • Assensus inquisitus (verit. 14. 1 ad 2) = die aus einer Untersuchung hervorgegangene Zustimmung.





zustimmen, beipflichten, was zunächst einen Akt des Verstandes, sodann aber auch einen solchen des Willens bezeichnet: assentire autem a sententia dicitur, verit. 14. 1 c; assentire est quasi ad aliud sentire, et sic importat (bedeutet) quandam distantiam ad id, cui assentitur; sed consentire est simul sentire, et sic importat quandam coniunctionem ad id, cui consentitur. Et ideo voluntas, cuius est tendere ad ipsam rem, magis proprie dicitur consentire, intellectus autem, cuius operatio non est secundum motum ad rem, sed potius e converso, . . . magis proprie dicitur assentire, quamvis unum pro alio poni soleat. Potest etiam dici, quod intellectus assentit, inquantum a voluntate movetur, th. I. II. 15. 1 ad 3; vgl. ib. c; I. 62. 8 ad 2; II. II. 1. 4 c; cg. I. 6; III. 40 & 93; 3 sent. 23. 2. 2. 1 c; assentire non nominat motum intellectus ad rem, sed magis ad conceptionem rei, quae habetur in mente, cui intellectus assentit, dum iudicat, eam esse veram, mal. 6. 1 ad 14.






nach Weise oder im Sinne einer abschließenden Behauptung, etwas ausgemacht sein lassend, gleichbedeutend mit determinando (4 sent. 44. 3. 3. 2 ad 3), der Gegensatz zu inquisitive (←), inquirendo (ib.) und dubitando (th. I. 89. 8 c): Gregorius autem assertive (dicit), ib. 89. 8 c; canon ille non loquitur assertive, ib. III. 82. 8 ad 1; super hoc assertive determinat, mal. 16. 4 c; vgl. 2 sent. 10. 1. 2 c.






Verähnlichung: assimilatio motum ad similitudinem dicit (besagt) et sic competit ei, quod ab alio accepit, unde simile sit, cg. I. 29; assimilatio alicuius ad causam agentem fit per actum, ib. II. 53; requirit igitur summa universi perfectio non solum secundam (die zweite zuvor erwähnte) assimilationem creaturae ad Deum, sed etiam primam, quantum possibile est, ib. 46.

  • Zu via assimilationisvia sub c.
  • Arten der assimilatio sind: assimilatio per informationem & a. secundum convenientiam in natura (1 sent. 34. 3. 1 ad 4; vgl. th. I. 57. 2 ad 2) = die Verähnlichung durch Beformung (sicut visus assimilatur colori, cuius specie informatur pupilla, 1 sent. 34. 3. 1 ad 4) und die gemäß der Übereinstimmung in der Natur und Wesenheit.





a) an sich nehmen, annehmen, zu sich nehmen, aufnehmen: assumere dicitur quasi ad se sumere, th. I. 51. 2 ob. 2; vgl. ib. III. 3. 1 c; pot. 6. 7 ad 1; assumere . . . dicitur proprie quasi ad se sumere, ut sibi quocumque modo uniatur, 3 sent. 5. 2. 2 c; cibus assumptus erat passibilis, th. I. 97. 3 ad 2; non assumens aliquid extrinsecum, cg. II. 88; naturam humanam assumpsit, ib. IV. 49; vgl. ib. 55 & 93.

b) hernehmen, herbeiziehen: assumere dicitur . . . uno modo communiter pro sumere, 3 sent. 5. 2. 2 c; nomina, quae in divinam laudem sancti doctores assumunt, th. I. 13. 2 ob. 2; semper est aliquid extra assumere, ib. 14. 12 ob. 1; vgl. ib. 19. 11 c; 20. 4 ad 2; 27. 1 c; 33. 1 ad 1; 67. 4 c; II. II. 85. 4 c; 89. 1 c; rationes assumere, cg. I. 2; fulcimentum aliquod falso sibi assumere, ib. 12; vgl. ib. IV. 50 & 62.

c) nehmen, ergreifen: ad astutiam pertinet, assumere vias non veras, sed simulatas, th. II. II. 55. 4 c.

d) hinzunehmen, annehmen (als Untersatz eines Schlusses), das aristotelische λαμβάνειν: sed assumit sub alia universali, th. I. II. 77. 2 ad 4; sive assumatur aliquod contentum sub universali propositione, 1 anal. 2 b; assumpta minori (← sub c) infert conclusionem, 1 cael. 14 e.






annehmbar, aufnehmbar.






a) Annahme, Aufnahme (vgl. assumere sub a): assumptio ad aliquam unionem terminatur, th. I. 51. 2 ob. 2; assumptio (importat d. i. bedeutet) autem actionem, secundum quam dicitur aliquis assumens, vel passionem, secundum quam dicitur aliquid assumptum, ib. III. 2. 8 c; vgl. ib. 3. 2 c; assumptio habet duos terminos, scilicet a quo et in quem, 3 sent. 3. 5. 1 ad 3; necesse erat per assumptionem cibi homini subvenire, th. I. 97. 3 ad 1; secundum assumptionem formae servilis, cg. IV. 8; assumptio veritatis intelligibilis in intellectum nostrum, ib.

  • Über den Unterschied zwischen assumptio & uniounio.
  • Als Arten der assumptio gehören hierher: 1. assumptio in natura & a. in persona (cg. IV. 55) = die Annahme zu einer Natur und die zu einer Person. 2. a. in persona, → a. in natura. 3. a. legitima (4 sent. 42. 2. 1 c) = die gesetzmäßige Annahme eines Kindes.

b) Hernahme, Herbeiziehung: de sacramenti assumptione locus erit tractandi, th. II. II. 89 pr.; de assumptione divini nominis, ib. 90 pr.; non prohibetur quaelibet assumptio divini nominis, ib. 122. 3 ad 2.

c) Ergreifung: assumptio autem harum viarum potest dupliciter considerari, th. II. II. 55. 4 c.

d) Untersatz eines Schlusses: in syllogismis virtus propositionis universalis determinatur ad conclusionem particularem per assumptionem particularem, cg. III. 99; sed inducens hanc assumptionem, 1 anal. 2 b.

e) Altarsakrament: dicitur etiam in Graeco μετάληψις id est assumptio, quia, ut Damascenus dicit, per hoc Filii deitatem assumimus, th. III. 73. 4 c.






Sternkunde: ad astrologiam, quae considerat motus et situs astrorum, 1 anal. 25 b; astrologia considerationem geometriae et arithmeticae applicat ad caelum et ad partes eius, 2 phys. 3 h; vgl. ib. c; in astrologia, quae est una scientiarum mathematicarum, cuius subiectum est caelum et caelestia corpora, 3 met. 7 d; vgl. trin. 2. 1. 3 ob. 6; sicut in astrologia ponitur ratio excentricorum et epicyclorum, th. I. 32. 1 ad 2; simili modo loquendi dicuntur astrologia et perspectiva, ib. I. II. 35. 8 c.






a) Sternkundiger, gleichbedeutend mit astronomus (vgl. 1 meteor. 3 k): eandem enim conclusionem demonstrat astrologus, th. I. 1. 1 ad 2; astrologus enim cognoscens eclipsim futuram, ib. 57. 2 c; sicut astrologi praenuntiant eclipses futuras, ib. II. II. 95. 1 c; vgl. cg. I. 66; II. 91; III. 57; trin. 1. 2. 3 ob. 8; 2 phys. 3 h; 8 phys. 23 d.

b) Sterndeuter: sapientes astrologi, qui apud Persas vel Chaldaeos magi vocantur, th. III. 36. 3 ad 2; vgl. mem. 1 c.






Unteilbares, Atom: Democritus enim posuit, indivisibilia corpora, quae dicuntur atomi, esse principia omnium rerum, 1 phys. 2 a; impossibile est, aliquod continuum componi ex atomis id est ex indivisibilibus, 6 phys. 3 c; neque omnino aliquod continuum est atomus id est indivisibile, ib. 4 h; quod sit atomum id est indivisibile, ib. 7 d.






a) auf etwas achten, aufmerken: quidam vero attendentes ad ea, th. I. 1. 7 c; si recte attenditur, cg. II. 29.

b) in Betracht kommen lassen, ins Auge fassen, meinen: quam in diversis attendit, th. I. 1, 4 c; aut ista communitas attenditur, ib. 30. 4 ob. 3; ubi attenditur aequalitas secundum quantitatem virtualem, ib. 42. 1 ad 2; perfecta autem assimilatio effectus ad causam attenditur, ib. 50. 1 c; quae attenditur secundum rationis et essentiae perfectionem, ib. 76. 8 c; similitudo imaginis attenditur in natura humana, ib. III. 4. 1 ad 2; nobilitas enim scientiae attenditur, cg. I. 70; per hoc magis attenderetur habitudo rerum, ib. 72; vgl. ib. II. 19 & 46; III. 110.

c) beachten, bemerken: in omni eo, quod movetur, attenditur aliqua compositio, th. I. 9. 1 c; sed attendendum est, ib. I. II. 17. 6 c; sed in hoc est attendenda differentia, cg. III. 92.






Aufmerksamkeit: attentio absolute orationi necessaria est, th. II. II. 83. 13 c.

  • Arten der attentio sind: 1. attentio actualis & a. secundum virtutem (4 sent. 15. 4. 2. 4 c) = die aktuelle oder eben in Wirklichkeit stattfindende und die virtuelle oder der Kraft nach fortdauernde Aufmerksamkeit. 2. a. ad finem orationis, a. ad petitionem ipsam sive ad sensum verborum & a. ad verba (ib. 5 c; th. II. II. 83. 13 c; 1 Cor. 14. 3) = die auf den Zweck des Gebetes, die auf die in demselben enthaltene Bitte oder auf den Sinn desselben und die auf die Worte des Gebetes gerichtete Aufmerksamkeit. 3. a. ad petitionem ipsam, → a. ad finem orationis. 4. a. ad sensum verborum, ≈ . 5. a. ad verba, ≈ . 6. a. secundum virtutem, → a. actualis.





Angehörigkeit, Anverwandtschaft.






Zuteilung, Zuerkennung einer Eigenschaft als etwas Eigentümlichen (vgl. attributum): huius attributionis communis ratio accipi potest, th. I. 45. 6 ad 2; quae attributionem habent ad illam naturam, 4 pol. 1 a; vgl. ente 4 d.






Attribut, d. i. diejenige Eigenschaft, welche einem Dinge in eigentümlicher und ursprünglicher Weise zukommt, so dass sie, wenn andre Dinge ebenfalls an ihr teilnehmen, jenem Dinge zunächst und zumeist zuerkannt werden muss (vgl. th. I. 39. 8 c): huiusmodi alia attributa non accipiuntur, ib. 27. 5 ad 2; dicimus attributa ratione differre, 1 sent. 2. 1. 3 c; attributa appropriata personis, 3 sent. 4. 1. 1. 1 c.

  • Arten des attributum sind: 1. attributum absolutum (pot. 8. 1 ob. 7) = das beziehungslose Attribut. 2. a. divinum (ib. 1. 4 c) = das göttliche Attribut. 3. a. essentiale sive naturale & a. personale (th. I. 32. 1 ad 1; 39. 7 c; III. 3. 3 c; 1 sent. 3. 1. 4 c; 8 exp. 1; 31. 1. 2 c; pot. 3. 15 ob. 4; 8. 1 ad 7 & 2 ad 4; 9. 5 ob. 16) = das wesentliche oder natürliche und das persönliche Attribut. 4. a. naturale, → a. essentiale. 5. a. participatum (1 sent. 15. 5. 1 ob. 3) = das mitgeteilte oder teilgenommene Attribut. 6. a. personale, → a. essentiale. 7. a. potentiae (th. I. 24. 1 ob. 2; 27. 5 ad 1) = das Attribut der Macht.





a) Anreibung, unvollkommene Zerreibung: ut fractio et attritio dentium referatur ad speciem sacramentalem, th. III. 77. 7 ad 3; attritio dicit (besagt) accessum ad perfectam contritionem, unde in corporalibus dicuntur attrita, quae aliquo modo sunt comminuta, sed non perfecte, sed contritio dicitur, quando omnes partes tritae sunt simul per divisionem ad minima, 4 sent. 17. 2. 1. 2 ad 3.

b) unvollständige Zerknirschung des Herzens, unvollkommene Reue über die Sünden: significat attritio in spiritualibus quandam displicentiam de peccatis commissis, sed non perfectam, 4 sent. 17. 2. 1. 2 ad 3; attritionis principium est timor servilis (←), ib. 3 a; attritio autem et contritio non dicunt (besagen) habitum, sed actum tantum, ib. c.

  • Über den Unterschied zwischen attritio & contritiocontritio sub b.





a) Urheber: nomen auctoris addit super rationem principii hoc, quod est non esse ab aliquo, 1 sent. 29. 1. 1 c; sicut Deus est auctor naturae, ita est et auctor gratiae, ib. 46. 1. 4 ob. 4; huius positionis auctor videtur Avicebron, 2 sent. 3. 1. 1 c; qui totius rei auctor est, ib. 18. 1. 2 c; auctor, qui naturam condidit, 4 sent. 3. 1. 1 c; Deus non est auctor tendendi ad non esse, pot. 3. 16 ad 3; auctorem libri de causis, verit. 21. 5 c.

b) Lehrer: hic auctores nostros nominat eos, qui libros canonicos ediderunt, 2 sent. 14 exp.; omnes auctores distinguentes irascibilem a concupiscibili, sive sancti, sive philosophi, 3 sent. 26. 2. 2 ad 1; secundum tres auctores oportet dicere, verit. 21. 5 c.






a) Hervorbringung, Urheberschaft: fontalitas et auctoritas nihil aliud significant in divinis, quam principium originis, th. I. 33. 4 ad 1; vgl. pot. 10. 1 ad 9.

  • Zu clavis auctoritatisclavis sub b; zu potestas au.potestas sub c. Per auctoritatem (th. III. 8. 1 ad 1; 64. 3 c) = nach Weise der Urheberschaft oder des Urhebers oder der Hauptursache, synonym mit auctoritative (←), per modum auctoritatissive principalis agentis (ib. 64. 3 c), der Gegensatz zu instrumentaliter (←) sive per modum instrumenti (ib.) sive ministerialiter (←) .
  • Zu consistere per auctoritatemconsistere sub b.

b) Ausspruch einer gewichtigen Person, Stelle aus einem angesehenen Buche: per auctoritates sacrae scripturae disputamus contra haereticos, th. I. 1. 8 c; ut ex auctoritate Augustini inducta patet, ib. 5. 5 ob. 5; auctoritas illa loquitur, ib. 12. 2 ad 1; non conveniunt nobiscum in auctoritate alicuius scripturae, cg. I. 2; vgl. ib. III. 89.

  • Zu locus ab auctoritatelocus sub d.

c) Ansehen, Gewicht: ad declarandum auctoritatem virorum, th. I. 1. 2 ad 2; expressum fuit auctoritate romani pontificis, cuius auctoritate etiam antiqua concilia congregabantur et confirmabantur, ib. 36. 2 ad 2; liber ille auctoritatem non habet, ib. 77. 8 ad 1; vgl. ib. 79. 8 ad 1; huic etiam auctoritas Augustini concordat, cg. I. 7; huic autem veritati divina auctoritas testimonium perhibet, ib. 15; vgl. ib. II. 61; III. 1 & 54; 2 sent. 14. 1. 2 ad 1; 4 sent. 34. 1. 3 c; 8 phys. 3 a.

d) Macht, Gewalt: habent auctoritatem in legibus dispensandi, th. I. II. 96. 6 c; vgl. cg. III. 125; ille aliquid facit, cuius auctoritate fit, th. II. II. 64. 3 c; mittens autem auctoritatem aliquam habens, cg. IV. 24; auctoritas cognoscendi (← sub c) de culpa, ib. 72.

  • Arten der auctoritas in diesem Sinne sind: 1. auctoritas adquisita & au. naturalis (4 sent. 48. 1. 1 ad 1) = die erworbene und die natürliche oder von Natur aus da seiende Macht. 2. au. aeterna (ib.) = die ewige Macht. 3. au. alterius & au. propria (th. II. II. 188. 3 ad 4 & 4 ad 2; relig. 4) = die Macht eines andern und die eigene Macht. 4. au. commissa & au. ordinaria (relig. 4) = die jemanden übertragene und die ordentliche oder ihm nach der gewöhnlichen Ordnung zustehende Macht. 5. au. divina (ib. 6 ad 19; 8 phys. 3 a) = die göttliche Macht. 6. au. dominii & au. secundaria (4 sent. 48. 1. 1 ad 1) = die Macht der Herrschaft oder des Herrn und die untergeordnete Macht. 7. au. immediata (relig. 4) = die unmittelbare Macht. 8. au. naturalis, → au. adquisita. 9. au. ordinaria, → au. commissa. 10. au. plena (ib.) = die volle Macht. 11. au. primaeva (th. III. 59. 2 c) = die uranfängliche Macht. 12. au. propria, → au. alterius. 13. au. publica (ib. II. II. 64. 3 c & 5 ad 2) = die öffentliche oder staatliche Macht. 14. au. secundaria, → au. dominii.





nach Weise oder im Sinne des Urhebers, synonym mit per auctoritatem sive per modum auctoritatis (→ auctoritas sub a), der Gegensatz zu ministerialiter und instrumentaliter (←): convenit Christo, secundum quod est Deus, auctoritative, th. III. 8. 1 ad 1; secundum divinitatem quidem auctoritative, ib. 27. 5 c.






a) Gehör, Gehörsinn: si quidem sunt signa ad visum, dicuntur nutus, si vero ad auditum, dicitur proprie locutio vocalis, hi enim duo sensus disciplinabiles (←) sunt, 2 sent. 11. 2. 3 c; sola immutatione spirituali organum auditus immutabitur, 4 sent. 44. 2. 1. 4 ad 4; auditus (est perceptivus) omnium audibilium, 2 cael. 14 f; determinat de immutatione auditus a sono, 2 anim. 17 b; sapientiores sunt caeci, qui carent visu, mutis et surdis, qui carent auditu, sensu 2 h.

b) Hören: non erat auditus ab homine exterius loquente, th. II. II. 5. 1 ad 3; cum ergo fides sit ex auditu, auditus autem per verbum Christi, 4 sent. 6. 2. 2. 1 a; visus et auditus solummodo exterius differunt, verit. 9. 4 ad 12; hoc non est ex auditu, sed ex dono gratiae, Rom. 10. 2.

c) Gehörtes: quosdam quidem (libros composuit) ad praesentes, qui ab ipso audiebant, et hi libri dicuntur auditus, sicut dicitur liber de naturali auditu, trin. pr.; hic autem est liber Physicorum, qui etiam dicitur de physico sive naturali auditu, quia per modum doctrinae ad audientes traditus fuit, 1 phys. 1 a.






wachsen machend, das Wachstum bedingend: partes vegetativae assignentur nutritivum, augmentativum et generativum, th. I. 78. 2 ob. 1.

  • Zu potentia augmentativapotentia sub b; zu virtus au.virtus sub a; zu vis au.vis sub a.





a) goldene Krone: corona autem est proprium signum regiae dignitatis . . . Significat etiam corona perfectionem quandam ratione figurae circularis, 4 sent. 49. 5. 1 c.

b) wesentliche Glückseligkeit des Menschen im Himmel: praemium essentiale hominis, quod est eius beatitudo, consistit in perfecta coniunctione animae ad Deum, inquantum eo perfecte fruitur ut viso et amato perfecte; hoc autem praemium metaphorice corona dicitur vel aurea, 4 sent. 49. 5. 1 c; vgl. quodl. 5. 12. 24 c; 2 Cant. 1; 2 Tim. 4. 2.



(vgl. 2 Mos. 25. 25)



a) goldener Kranz oder Reifen.

b) Glorienschein: ipsa gloria corporis interdum aureola nominatur, 4 sent. 49. 5. 1 c.

c) nichtwesentliche Glückseligkeit des Menschen im Himmel: aureola dicit (besagt) aliquid aureae (← sub b) superadditum, id est quoddam gaudium de operibus a se factis, quae habent rationem (Wesen) victoriae excellentis, 4 sent. 49. 5. 1 c; quamvis aureola sit quoddam accidentale praemium essentiali superadditum, non tamen omne accidentale praemium est aureola, sed praemium de operibus perfectionis, quibus homo maxime Christo conformatur secundum perfectam victoriam, ib. 2. 1 ad 3; vgl. quodl. 5. 12. 24 c; 2 Tim. 4. 2; aureola non solum virginibus debetur, sed et martyribus et doctoribus, 4 sent. 33. 3. 3 ad 3; vgl. ib. 49. 5. 5. 1 c; 2 Cant. 1.

  • Als Arten der aureola gehören hierher: aureola proprie accepta & au. large accepta (4 sent. 49. 5. 3. 1 c) = die nichtwesentliche Glückseligkeit des Menschen im Himmel im eigentlichen oder engern und die im weitern Sinne des Wortes (si autem aureolam large accipiamus pro quocumque gaudio, quod in patria habebunt super gaudium essentiale, ib.).





a) Habsucht, Habgier, Gier, Geiz im weitern Sinne, synonym mit cupiditas (←) .

  • Arten der avaritia in diesem Sinne sind: avaritia communiter dicta sive generaliter accepta sive generalis & a. proprie sumpta sive specialis (th. I. 63. 2 ad 2; II. II. 118. 2 c & 5 ad 2; 2 sent. 21 exp.; mal. 13. 1 c & ad 1) = die im Allgemeinen so genannte oder allgemeine und die im eigentlichen Sinne gemeinte oder besondere Habsucht (avaritia, secundum quod est ex prima sui nominis impositione, significat inordinatam cupiditatem pecuniarum; dicitur enim avarus quasi avidus aeris . . . et huic consonat, quod in Graeco avaritia φιλαργυρία nominatur, quasi amor argenti. Unde cum pecunia sit quaedam materia specialis, avaritia videtur secundum primam nominis impositionem speciale quoddam vitium esse. Sed secundum quandam similitudinem ampliatum est hoc nomen ad significandum inordinatam cupiditatem quorumlibet bonorum; et secundum hoc avaritia est generale peccatum, quia in omni peccato est conversio per appetitum inordinatum ad aliquod commutabile bonum . . . Et ideo Augustinus XI. super Genes. ad litt. [c. 10] dicet, quod est avaritia generalis, qua quis appetit aliquid plus, quam oportet, et est avaritia specialis, quae usitatius appellatur amor pecuniae, mal. 13. 1 c).

b) Habsucht, Habgier, Gier, Geiz im eigentlichen und engern Sinne des Wortes (vgl. avarus), synonym mit illiberalitas (←), der Gegensatz zu largitas (5 phys. 10 c) sive liberalitas und prodigalitas (←): dicitur enim avaritia quasi aeris aviditas, quia scilicet in appetitu pecuniae consistit, per quam omnia exteriora bona intelligi possunt, th. II. II. 118. 1 ob. 1; avaritia, secundum quod est speciale peccatum, est immoderatus appetitus rerum temporalium, quae veniunt in usum vitae humanae, quaecumque pecunia aestimari possunt, ib. I. 63. 2 ad 2; tertium bonum est exterius, scilicet divitiae, et ad hoc ordinatur avaritia, ib. I. II. 84. 4 c; speciale quoddam peccatum est avaritia, secundum quod est immoderatus amor habendi possessiones, quae nomine pecuniae designantur, ex qua sumitur avaritiae nomen, ib. II. II. 118. 2 c; vgl. ib. 1 c; avaritia importat (bedeutet) immoderantiam quandam circa divitias dupliciter, uno modo circa ipsam acceptionem et conservationem divitiarum, inquantum scilicet aliquis adquirit pecuniam ultra debitum . . . alio modo importat immoderantiam circa interiores affectiones divitiarum, puta (z. B.) cum quis nimis amat vel desiderat divitias aut nimis delectatur in eis, etiam si nolit rapere aliena, ib. 3 c; vgl. 5 phys. 10 c; connumeratur avaritia cum peccatis carnalibus ratione obiecti, cum spiritualibus vero ratione delectationis, Eph. 5. 2.

  • Die avaritia im eigentlichen Sinne des Wortes ist eine von den sieben Hauptsünden (→ vitium sub b); ihre filiae d. i. Sprösslinge sind diese: inhumanitas (←) sive obduratio contra misericordiam (Hartherzigkeit), inquietudo (unruhige Sorge um Geld und Gut), violentia (← sub b), fallacia (← sub a), periurium (Meineid), fraus (Betrug) und proditio (Verrat); vgl. th. II. II. 118. 7 c & 8 c; mal. 13. 3 c.

c) Gier, Begierde nach einem fremden Weibe: avaritia vero, quae in carnalibus peccatis connumeratur, pro adulterio (← sub a) ponitur, quod est iniusta usurpatio uxoris alienae, th. I. II. 72. 2 ad 4.






habsüchtig, habgierig, gierig, geizig (vgl. avaritia sub b), synonym mit illiberalis (← sub b): dicitur enim avarus quasi avidus aeris, mal. 13. 1 c; avarus enim ad congregandum pecuniam et rapit et non dat, quae dare debet, th. I. II. 72. 6 c; qui autem deficit in dando, vocatur avarus, ib. II. II. 119. 1 ad 1.





© 2006 Fundación Tomás de Aquino
Alle Rechte vorbehalten