Fridrix Nitsşe — Vikipediya

Vikipediya, azad ensiklopediya

Fridrix Nitsşe
alm. Friedrich Nietzsche‎
Doğum tarixi	15 oktyabr 1844[1][2][…]
Doğum yeri	Rökken[d], Saksoniya[d], Prussiya[3]
Vəfat tarixi	25 avqust 1900[1][2][…] (55 yaşında)
Vəfat yeri	Veymar, Saksen-Veymar-Eyzenax hersoqluğu[d], Almaniya imperiyası[3][4]
Vəfat səbəbi	psixi pozğunluq[d]
Dəfn yeri	Lützen[d]
Dövr	XIX əsr fəlsəfəsi
İstiqaməti	Həyat fəlsəfəsi
Əsas maraqları	fəlsəfə, estetika, Nihilizm, etika, psixologiya, ontologiya, poeziya, tarix fəlsəfəsi, din, mədəniyyət, siyasət, filologiya, klassik filologiya[d][5]
Təsirlənib	Artur Şopenhaur, Efesli Heraklit, Ralf Uold Emerson, Çarlz Darvin, Parmenid, Ogüst Kont, Blez Paskal, Rixard Ştraus, Nikkolo Makiavelli, Rixard Vaqner, Adalbert Stifter, Edqar Allan Po, Protaqor, Paul Borqet[d], Sekstus Empirikus, Fransua de Laroşfuko, Hippolit Teyn[d], Ruder Yozip Boskoviç[d], Lev Şestov[d], Benedikt Spinoza, Zərdüşt, Baltazar Qrasian, Bernard de Mandevil[d], Afrikan Spir[d], Uilyam Batler Yeyts, Mişel de Monten, Demokrit, Epikür, Henrix Heyne, Stendal, Osvald Şpenqler, Stefan Corc[d], Yohann Yoaşim Vinkkelmann[d], Qeorq Kristof Lixtenberq, İohann Volfqanq Göte, Paul Tilliç[d], Fridrix Albert Lanq[d], Paul Ri[d], Jan Jak Russo, Uilyam Şekspir, Yan-Mari Quyau[d], Müəllif:Fridrix Hölderlin[d], Maks Şeler, Maks Ştirner, Meri Viqmen[d], Stefan Sveyq, Adam Mitskeviç, Empedokl, Platon, Aristotel, Qotfrid Leybnits, Volter, Sokrat, Georq Vilhelm Fridrix Hegel, İmmanuel Kant, Fyodor Dostoyevski[6], Qədim yunan fəlsəfəsi, Dionis, Makedoniyalı İsgəndər, Homer, Qay Yuli Sezar, Esxil, Meqaranın Teoqnisi[d], Fridrix Vilhelm Ritsşl[d], Lu Salome, Manu[d], Fukidid[7][8][…], Çezare Borcia[7][8][…], Napoleon Bonapart[7][8][…], Aleksandr Qertsen[7][8][…]
Sayt	pacelli-edition.de/Biogr…
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Fridrix Vilhelm Nitsşe (alm. Friedrich Nietzsche‎; 15 oktyabr 1844^[1][2][…], Rökken^[d], Saksoniya^[d], Prussiya^[3] – 25 avqust 1900^[1][2][…], Veymar, Saksen-Veymar-Eyzenax hersoqluğu^[d], Almaniya imperiyası^[3][4]) - alman filosofu, bəstəkarı, mədəniyyətşünası və filoloqu, yaradıcılığı müasir fəlsəfəyə böyük təsir göstərmişdir. Nitsşenin əsərləri 1960-cı illərdə yenidən populyarlıq qazandı və onun ideyaları bütün fəlsəfədə, xüsusən ekzistensializm, postmodernizm, poststrukturalizm kimi kontinental fəlsəfə məktəblərində 20-ci əsrin və 21-ci əsrin əvvəllərinin mütəfəkkirlərinə dərin təsir göstərdi. Nitsşe karyerasına klassik filoloq kimi başlamışdır. 1869-cu ildə, 24 yaşında, o, Bazel Universitetində klassik filologiya kafedrasını tutan ən gənc şəxs oldu. Nitsşe 1879-cu ildə həyatının böyük bir hissəsini narahat edən sağlamlıq problemlərinə görə istefa verdi. Əsas işlərinin çoxunu sonrakı on ildə tamamladı. 1889-cu ildə, 45 yaşında, ilk insultunu keçirdi və daha sonra ruhi xəstəxanaya yerləşdirildi. O, 1897-ci ildə vəfat edənə qədər anasının himayəsində, sonra isə bacısı Elizabet Förster-Nitşe ilə birlikdə qalan illərini yaşadı. Nitsşe 1900-cü ildə vəfat edib.

Nitsşenin əsərləri fəlsəfə ilə yanaşı, incəsənət, filologiya, tarix, musiqi, din, mədəniyyət və elm kimi geniş mövzulara toxunmuşdur. O, Sokrat, Zərdüşt, Artur Şopenhauer, Ralf Uold Emerson, Rixard Vaqner və Yohann Volfqanq Göte kimi şəxsiyyətlərdən ilham almışdır. Onun əsərləri çox vaxt ironikdir və aforizm üslubunda yazılır, buna görə də birmənalı olmayan şərhlər alır və çoxlu mübahisələrə səbəb olur. Nitsşenin fəlsəfi baxışlarına “həqiqət” anlayışının perspektivizmin xeyrinə radikal tənqidi daxildir; dinin və xristian əxlaqının genealoji tənqidi və bununla bağlı ağa və qul əxlaqı nəzəriyyəsi; həm “Allahın ölümü”nə, həm də nihilizmin dərin böhranına cavab olaraq həyatın estetik təsdiqi; Apollon və Dionis qüvvələri anlayışı. O, həmçinin hakimiyyət iradəsi, fövqəlinsan və əbədi qayıdış doktrinası konsepsiyalarını inkişaf etdirdi. Sonrakı əsərlərində o, yeni dəyərlər və estetika axtarışında insanın mədəni və əxlaqi əsasları aşmaq üçün yaradıcılıq qabiliyyəti ilə getdikcə daha çox maraqlandı.

Nitsşenin ölümündən sonra bacısı Elizabet onun əlyazmalarının sahibəsi və redaktoru oldu. O, onun nəşr olunmamış əsərlərini alman ultra-millətçi ideologiyasına uyğunlaşdırmaq üçün redaktə etdi, tez-tez antisemitizm və millətçiliyə açıq şəkildə qarşı çıxan Nitsşenin fikirləri ilə ziddiyyət təşkil etdi və ya onları qarışdırdı. Onun redaktəsi ilə Nitsşenin əsərləri faşizm və milli-sosializmlə əlaqələndirildi. 20-ci əsrin alimləri bu şərhlərə etiraz etdilər və onun əsərlərinin yenidən işlənmiş nəşrləri nəşr olundu.

Fridrix Nitsşe Almaniyanın keçmiş Prussiya, indiki Saksoniya əyalətinin Lützen şəhəri yaxınlığındakı Röcken kəndində anadan olmuşdur. Atası Karl Lüdviq Nitsşe, Lüteran kilsəsinin keşişi (1813–1849), anası isə Franziska Nitsşe (1826–1897)idi. Hər iki valideyni protestant ailəsindən idilər. Prussiya kralı IV Fridrix Vilhelmin anadan olmasının 49-cu ildönümüylə əlaqədar Nitsşeyə onun adını vermişlər. 1846-cı ildə onun Elizabet bir bacısı, daha sonra isə atalarının ölümündən altı ay sonra 1849-cu ildə vəfat edən Lüdviq Cozef bir qardaşı var idi.

1849-cu ildə atasının və 1850-ci ildə qardaşının ölümünden sonra ailəsiylə birlikdə Hamburq şəhərinə köçür və orada 1856-cı ilədək yaşayır. 1858-ci ilə qədər məşhur Pforta Gimnaziyasında oxumağa gedənə qədər anası tərəfindən böyüdüldü. Yeniyetmə Nitsşe getdiyi ilk ibtidai məktəbdə özünü təcrid olunmuş hiss etdiyindən özəl bir məktəbə oxumağa göndərilir. 1854-cü ildə Hamburqdakı Dom qimnaziyasına daxil olduqdan sonra onun musiqi və ədəbiyyata meyilli olduğu üzə çıxır. Nitsşe 6 yaşında, anası ona fortepiano hədiyyə etdi və 10 yaşında o, artıq bəstə yazmağa çalışırdı. Məktəb və kollec illərində musiqi təhsilini davam etdirdi. Nitsşenin erkən musiqi inkişafına əsas təsir Vyana klassizmi və romantizmi idi. Nitsşe 1862-1865-ci illərdə çox şey bəstələyib - fortepiano üçün pyeslər, vokal əsərləri.1858–1864-cü illərdə Şulpforta internat məktəbində oxumağa başlayır. Çalışqan bir şagird olur, antik ədəbiyyatlla maraqlanır, şeir yazır və musiqi bəstələyir. Atasız böyüyən bir yeniyetmə üçün yaşlı şair Ernst Ottlepp (1800–1864) bir ata kimi onun şəxsiyyətinin formalaşmasına böyük təsir göstərir. 1864–1865-ci illərdə Bonn universitetinin klassik filologiya və evangelik teologiya fakültəsinə daxil olur, lakin Gənc Hegelçilərin əsərlərini oxuduqdan sonra oranı tərk edir və 1865–1866-cı illərdə filologiya üzrə Leypsiq universitetinə daxil olur. Bu dəfə o, gənc Hegelçilərdən uzaq duran Artur Şopenhaur və Fridrix Albert Langenin əsərləriylə tanış olur. Nitsşe 1870-ci il Fransa-Prussiya müharibəsində iştirak edə bilmədi: professor karyerasının əvvəlində nümayişkaranə şəkildə Prussiya vətəndaşlığından imtina etdi və neytral İsveçrənin hakimiyyət orqanları ona döyüşlərdə birbaşa iştirakını qadağan edərək, ona yalnız həkim kimi xidmət etməyə icazə verdi. Yaralılarla bir vaqonu müşayiət edərkən dizenteriya və difteriyaya yoluxub. Geri qayıddıqdan sonra təhsilini davam etdirir. 1868-ci ildə Rixard Vaqnerlə ilk tanışlığı Nitsşenin həyatında önəmli hadisələrdən bir sayılır. Səhətini yaxşılaşdırmaqdan ötrü qışları İtaliya sahillərində, yayları İsveçrə dağlarında yaşayaraq, özünü tamamilə yazılarına verdi. 1883-cü ildə, bir il əvvəl tanış olduğu Rus əsilli qadın şair Lu Salomenin də verdiyi ucalma duyğusuyla, Belə Buyurdu Zərdüştün ilk kitabını yazdı. Bundan sonra 1885-ə qədər, ikinci, üçüncü və dördüncü kitablar ilə, Zərdüştün məzmununa nəsr olaraq yaxınlaşan Yaxşı və Pisin ardında (1885) və Əxlaqın Şəcərəsi (1887) kitabları yayımlandı. "Zərdüşt" sonrası dövründə, müxtəlif zamanlarda müxtəlif başlıqlar hazırlayaraq, bir Böyük Əsər yazmağa girişən Nitsşe, son məhsuldar ili olan 1888-ci ildə, ardıcıl olaraq Vagner Hadisəsi, Bütlərin Qürubu, Dəccal, Ecce Homo və Dionis Difiramosları adlı kitablarını yazdı. 1889-cu ilin ilk günlərində, Turin şəhərində küçədə qırmanclanan bir südçü atının boyuna sarılıb ağlamaya başlayan mütəfəkkir, şagirdlik illərində yoluxduğu sifilis mikrobunun nəticəsi olduğu təxmin edilən dəliliyə düçar oldu. 1900-cü ilə qədər mənəvi qaranlıq içində bitki mənşəli deyilə biləcək həyatını davam etdirən Nitsşe, özündən sonrakı əsrdə təsirləri ən məşhur olacaq düşüncə məhsullarını geridə buraxaraq 25 avqustda həyatdan köçdü…

Nitsşe özündən sonrakı filosof, yazıçı, siyasətçi, musiqiçi və digər peşələrin insanlarında böyük təsir qoyub getmişdir.

Nitsşenin yazılarının böyük bir hissəsi anarxizmə qarşı olduğu halda bir çox anarxist ondan təsirlənmişdir.^[9]. Spencer Sunshine yazır: Anarxistləri Nitsşeyə çəkən çox şey vardı: Onun dövlətə nifrəti, "sürü"lərin düşüncəsiz hərəkətinə nifrəti, onun "anti-xristian" düşüncəsi, dövlət və bazarın mədəni quruculuqdakı təsirlərinə etimad etməməsi və onun "üstinsan"a olan istəyi.^[10] Ondan təsirlənən anarxist və postanarxist filosof və yazarlar: Emma Qoldman, Alber Kamyu, Emil Armand, Renzo Navatore, Rudolf Roker və s.

Şübhəsiz ki, Nitsşedən təsirlənmiş ən böyük hərəkat faşizm hərəkatı olmuşdur. Adolf Hitler Elizabet Nitsşeyə (filosofun bacısı) gül buketi təqdim etmişdi və qəbrinin üzərinə bu sözləri yazmışdı: "Böyük döyüşçüyə…"^[11] Faşistlərdə Nitsşe marağının səbəbi onun "üstinsan"ı arzulaması (hansı ki, Hitler bunu üstün irq kimi başa düşürdü), onun həyat uğrunda mübarizəyə dəstək olması və ölümündən sonra çap olunmuş Hakimiyyət əzmi kitabına nasist bacısının etdiyi dəyişiklərdir.

Nitsşe psixoanaliz barədə Karl Qustav Yunq, Alfred Adler və Ziqmund Freyd kimi alimləri təsirləndirmişdir. Karl Yunq, Zərdüşt haqda seminar vermiş^[12], Ziqmund Freyd isə onun haqqında "Nitsşeyə qədər heç kim özünü təhlil etməyi bu qədər yaxşı bacarmamışdı və çox güman bacaranlar bir daha çətin tapılsın" demişdi.^[13]

20-ci əsrdə ondan təsirlənənlər: Filosoflar: Martin Haydeqqer, Lüdviq Vitgenşteyn, Ernst Yünger, Teodor Adorno, Georq Brandes, Martin Buber, Karl Xaspers, Jan Pol Sartr, Alber Kamü, Leo Ştraus, Mişel Fokolt, Yulius Evola, Emil Cioran, Miqel de Unamuno, Lev Şestov, Xose Orteqa, Məhəmməd İqbal Sosioloqlar: Ferdinand Tönnies və Maks Veber Bəstəkarlar: Riçard Ştraus, Aleksandr Skryabin, Qustav Mahler və Frederik Delius; Tarixçilər: Osvald Şpenqler, Fernan Brodel və Paul Veyne, Teoloqlar: Paul Tilliç və Tomas J.J. Altizer; Okkultistlər: Aleister Krauli; Yazıçılar: Frans Kafka, Yozef Konrad, Tomas Mann, Hermann Hesse, Andre Malro, Nikos Kazancakis, Andre Gide, Knut Hamsun, Avqust Strindberq, Ceyms Coys, D.H.Laurens və Vladimir Bartold; Psixoloqlar: Ziqmund Freyd, Otto Qross, Karl Yunq, Alfred Adler, Abraham Maslov, Karl Rocers, Rollo Mey vəKazimir Dabrovski; Şairlər: Con Devidson, Reinier Mariya Rilke, Vallas Stivens və Uilyiam Batler Yits; Rəssamlar: Salvador Dali, Pablo Pikasso, Mark Rotko; Dramaturqlar: Bernard Şou, Antonin Artaud və Yucin O'Neill; Digərləri: H.P.Lovecraft, Olaf Stepldon, Menno ter Braak, Riçard Rayt, Robert Houard, Cim Morrison və Cek London.

• Musiqi ruhundan traqediyanın doğuşu (1872)
• Qeyri-mənəvi mənada həqiqət və yalan haqqında (1873)
• Yunanların faciəli dövründə fəlsəfə (1873)
• Vaxtsız Meditasiyalar (1876)
• Sübh (1881)
• İnsani, həddən artıq insani (1878–1880)
• Şəfəq — mənəvi önyarqı haqda düşüncələr (1881)
• Xoşbəxt elm (1882)
• Zərdüşt belə deyirdi (1883–1885)
• Xeyir və Şərin ötəsində (1886)
• Əxlaqın şəcərəsi (1887)
• Vaqner məsələsi (1888)
• Bütlərin alatoranlığı (1888)
• Dəccal (1888)
• Ecce Homo (1888)

• İnsanlar işığın ətrafında toplanarlar — daha yaxşı görmək üçün yox, daha yaxşı parıldamaq üçün.
• Ümid ən sonuncu pislikdir, çünki işgəncəni uzadır.
• Məni daha çox sənin aldatmağın deyil, sənə artıq inanmadığım sarsıtdı.
• Çox tənha adam üçün səs — küy də təsəllidir.
• Tanrı öldü, onu biz öldürdük!
• Özün ala biləcəyin haqqı buraxma sənə versinlər.
• Ağlayan adama heç zaman gülməyin. Amma bəzən gülən adamlara ağlayın.
• Aktyorlar az təriflənməkdən, əsl insanlar – az sevilməkdən məhv olurlar.
• Uçuruma uzun müddət baxsan, oda sənin içini görər.
• İnsan qəhqəhələrlə güldüyü zaman, kobudluğu ilə bütün heyvanları geridə buraxır.
• İki böyük problemi var idi insanlığın; Ədalətsizlik və mənasızlıq. Birinə qarşı hüququ tapdı, digərinə qarşı sənəti. Amma nə insanlar hüquqa çata bildi, nə də sənət insanlara.