hy.wikipedia.org

Պուրուշարտհա - Վիքիպեդիա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Պուրուշարտհա (արտասանությունը / pʊrʊʃɑːrθ /, սանսկրիտ՝ पुरुषार्थ puruṣa-artha IAST բառացիորեն նշանակում է «մարդկայինի հետապնդման օբյեկտ»)[1] կամ Չատուրարտհա (սանսկրիտ՝ caturartha IAST) — հինդուիզմում մարդկային կյանքի չորս նպատակներ[2]։

Ութակի ճանապարհը բնութագրող Դհարմաչակրա կամ Դհարմայի անիվ քանդակագործական ձևավորում, Հնդկաստան, Օդիշա նահանգ, Կոնարկ, Արևի աստված Սույայի տաճար, աշխարհում առավել հայտնի 13–րդ դարի քարե հուշարձան

Հինդուիզմում մարդկային կյանքի նպատակները, երջանկության ուղիները հետևյալ չորսն են ըստ կարևորության՝

  1. դհարմա (dharma – dhar, «բռնել», «հաստատել»), բարոյականություն արդարակեցություն, ուղղամտություն[3]
  2. արտհա (artha — «էություն», «օգուտ»), նյութական բարգավաճում[4]
  3. կամա (kāma — «սեր»), զգայական բավականություն[5]
  4. մոկշա (muc — «ազատագրել»), ազատություն ծննդյան և մահվան շրջապտույտից (սանսարա)[6]։

Հին հնդկական դհարմաշաստրաները և պոեմ-էպոսներից «Ռամայանան» և «Մահաբհարաթան» առաջին հայտնի աղբյուրներն են, որոնք համակողմանիորեն ներկայացնում են պուրուշարտհա կյանքի չորս ձգտումների հասկացությունը։ Մարդկային կյանքի նպատակների վերաբերյալ վաղ տեքստերն ընդհանուր առմամբ վերաբերում են կամա, արտհա և դհարմա կատեգորիաներին, որպես «երեք կատեգորիաներ» (trivarga IAST) հնարավոր մարդկային նպատակներ հետապնդելիս։ Ըստ Հիլթելբերիթելի, սա ամենևին էլ չի նշանակում, որ չորրորդ նպատակը՝ մոկշան (չատուրվարգա) ավելացվել է ավելի ուշ։ Դհարմաշաստրաները և էպիկական տեքստերը հիմնականում բնակչության խնդիրների ուղղվածություն ունեն (կյանքի Grihastha փուլում), որտեղ տրիվարգան ըստ էության առաջնային կարևորություն է ներկայացնում[7]։ Ըստ Պրասադի այդ բաժանումը տրիվարգայի և մոկշայի միջև սոցիալական (trivarga) և անձնական (mokṣa) ոլորտները ընդգծելու համատեքստով է արված[8]։

Հին հնդկական գրականության մեջ շեշտվում է դհարմայի կարևորությունը։ Եթե այն անտեսվում է, ապա արտհան և կաման՝ շահն ու հաճույքը, հանգեցնում են սոցիալական քաոսի[9]։ Դհարմայի կարևորության մասին են վկայում Գաութամայի Դհարմաշաստրան (Gautama Dharmashastra), Ապասսթամբայի Դհարմասուտրան (Apastamba Dharma Sutra) և Յաջնավալկյայի Սմրիթին կամ Յաջնավալկյայի Դհարմաշաստրան (Yājñavalkya Smṛti)[10]։

Կամասուտրայում կաման ամենավերջին տեղում է, քանի որ այն հատուկ է նաև կենդանիներին, որոնք նույնպես մարմանական հաճույքի են ձգտում։ «Արտհան շատ ավելի կարևոր է, և պետք է նախորդի կամային, իսկ դհարման շատ ավելի կարևոր է, և պետք է նախորդի և՛ կամային, և՛ արտհային»[11]։

Կաուտիլիայի Արտհաշաստրայում արտհան հիմքն է մյուս երկուսի։ Թե հասարակության, թե անհատի համար առանց բարգավաճման և անվտանգության, բարոյական կյանքը և ցանկասիրությունը դժվար է։ Աղքատությունը ծնում է արատ և ատելություն, իսկ բարգավաճումը ծնում է արժանիքներ ու սեր։ Միաժամանակ Կաուտիլիան շեշտում է, որ կյանքի նպատակներից որևէ մեկը պետք չէ չարաշահել[12]։ Այդ նպատակների առաջնայնությունը հարաբերական է, քանի որ կախված է մարդու տարիքից[13]։

Մոկշան հինդուիզմում համարվում է parama-puruṣārtha կամ մարդկային կյանքի վերջնական նպատակ[14]։

Ներկայիս հինդուիստական փիլիսոփայության մեջ չորս պուրուշարտհաների կոնցեպցիան մարմնավորում է մարդու ֆիզիկական, էմոցիոնալ և հոգևոր պահանջմունքների բավարարումը։

Հաճախ զուգահեռներ է անցկացվում չորս պուրուշարտհաների և վեդայական վառնաշրամ՝ հինդուիզմում հոգևոր կյանքի չորս փուլերի համակարգի (աշրամա կամ աշրամ), նաև հասարակությունը չորս խավերի (վառնաներ) բաժանելու միջև[15]։

  1. Բրահմաչարյա (Brahmacharya, աշակերտ), կյանքի առաջին տարիներ, ուսումնառության շրջան, երբ աշակերտը կուսակրոնություն է ընդունում, վարժվում է ժուժկալությանը, ծառայում է գուրուին, նրանից հոգևոր գիտելիքներ ստանալով։
  2. Գրիհասթհա (Grihastha, տանտեր), ընտանեկան կյանք, աշխատանք։ Այս փուլում իրագործվում է արտհա և կամա պուրուշարտհաները։ Հինդուն կատարում է ընտանիքի նկատմամբ իր պատքը՝ հոգալով ծնողների, երեխաների, հյուրերի և սուրբ անձանց կարիքները։
  3. Վանապրաստհա (Vanaprastha, «թոշակառու»), գործերից հեռանալու, նյութական աշխարհից հրաժարվելու նախապատրաստական փուլ, երբ նյութական պարտավորությունները աստիճանաբար փոխանցվում են արդեն հասուն երեխաներին և ավելի շատ ժամանակ է տրամադրվում հոգևորին, սկսվում է դեպի սրբավայրեր ուխտագնացության ժամանակաշրջանը։
  4. Սաննյասա (Sannyasa, ճգնավորություն, հրաժարում), կյանքի վերջին փուլը, նյութական աշխարհից լիովին հրաժարման շրջան, որը բնութագրվում է ասկետիզմով, ինքնագիտակցության և հոգևոր փորձին լիովին նվիրումով։ Այս աշրամում մարդը լիովին պատրաստ է լինում մահը ընդունելուն և մոկշային հասնելուն[16][17]։ Սանյասան ամբողջությամբ մոկշայի նպատակ է հետապնդում առանց դհարման խախտելու։

Հինդուիզմում սոցիալական անհավասարության արտահայտություն է հասարակությունը չորս խավերի՝ վարնաների բաժանելը․

  1. բրահմաններ (քրմեր)
  2. քշատրիներ (զինվորներ)
  3. վայշիներ (համայնքի շարքային անդամներ)
  4. շուդրաներ (ծառաներ) վարնան, որը ավելի ուշ է առաջացել՝ ստրկատիրական հարաբերությունների ձևավորման ժամանակաշրջանում[18]։

Հնդկաստանի պատմության մեջ այս չորս կանոնական պուրուշաստրաներից յուրաքանչյուրը գրական զարգացում է ապրել և ենթարկվել է ծավալուն ուսումնասիրության։ Այդ կապակցությամբ կան բազմաթիվ աշխատություններ, ինչպես նաև բազմազան դիտարկումներ ըստ յուրաքանչյուր կատեգորիայի։

Այդ տեքստերը քննարկում են դհարման տարբեր կրոնական, սոցիալական պարտականությունների կատարման, բարոյականության և անձնական Էթիկայի տեսանկյուններից։ Հինդուիզմի վեց դպրոցներից յուրաքանչյուրն ունի իր գրականությունը դհարմայի վերաբերյալ։ Օրինակ,

  • դհարմասուտրաներ (մասնավորապես Գաութամայի, Ապասթամբայի, Բաուդհայանայի և Վայշիշտայի)
  • դհարմաշաստրաներ (մասնավորապես Մանուի օրենքներ (Manusmṛti), Յաջնյավալկյասմրիթի (Yājñavalkya Smṛti), Nāradasmṛti և Viṣṇusmṛti)
  • դհարմայի վերաբերյալ բազմաթիվ գլուխներ կան Յոգա սուտրաներում (Yogasutras)։

Արտհային վերաբերող տեքստերում արտհան ներկայանում է որպես տնտեսական քաղաքականության, քաղաքականության և իրավունքի ժողովածու։ Օրինակ,

Օլիվիելեն նշում է, որ արտհային վերաբերվող հնդկական տեքստերից շատերը կորած են[23]։

Դրանք դատողություններ են արվեստի, զգացմունքների, սիրո, էրոտիկայի, հարաբերությունների և հաճույք հետապնդող այլ գիտությունների մասին։

  • Աշխատություններից առավել հայտնի է Վաթսյայանայի Կամասուտրան (Kamasutra Vātsyāyana)։
  • Այդ մասին հայտնի տեքստերից է Կոկկոկայի Ռաթիրահասյան (Ratirahasya, թարգմանաբար՝ «Սիրո գաղտնիքներ»), որը հայտնի է որպես Կոկկոշաստրա։
  • Հայտնի են նաև Անանգա Ռանգան (Ananga Ranga, «Սիրո աստիճաններ»), Jayamangala, Smaradipika, Ratimanjari, Ratiratnapradipika և այլն[24]։
Բհագավատ Գիտա 19-րդ դարի ձեռագիր. Հյուսիսային Հնդկաստան

Մոկշայի վերաբերյալ բանավեճ–զրույցները ազատագրման գործընթացի, ազատության և հոգևորի մասին են։ Մոկշայի վերաբերյալ զրույցներ են ներառում խոշոր տրակտատներից՝

Սանսկրիտ էպիկական պոեմներում մեծ բաժիններ են նվիրված չորս պուրուշաստրաներին[25], մասնավորապես՝ դհարմային[26]։

  • Flood, Gavin (1996). An Introduction to Hinduism. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-43878-0.
  • Olivelle, Patrick (1993). The Āśrama System: The History and Hermeneutics of a Religious Institution. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-508327-X
  • Apte, Vaman Shivram (1965). The Practical Sanskrit Dictionary. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 81-208-0567-4
  • Hopkins, Thomas J. (1971). The Hindu Religious Tradition. Cambridge: Dickenson Publishing Company
  • M Hiriyanna (2000), Philosophy of Values, in Indian Philosophy: Theory of value (Editor: Roy Perrett), Routledge, ISBN 978-0815336129
  • John Koller (1968) Puruṣārthas as Human Aims, Philosophy East and West, 18(4)։ 315–319
  • 50 հատորներ ինտերնեն կայքում՝ The Internet Sacred Text Archive
  1. ↑ Sanskrit-English Dictionary puruSArtha, Koeln University, Germany
  2. ↑ Sushil Mittal and Gene Thursby (2004), The Hindu World, Routledge, ISBN 0-415-21527-7, էջ 4
  3. ↑ Dharma, The Columbia Encyclopedia, 6th Ed. (2013), Columbia University Press, Gale, ISBN 978-0787650155
  4. ↑ Bruce Sullivan (1997), Historical Dictionary of Hinduism, ISBN 978-0810833272, pp 29-30
  5. ↑ Gavin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor) - The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1896209302, pp 11-13
  6. ↑ John Bowker, The Oxford Dictionary of World Religions, Oxford University Press, ISBN 978-0192139658, pp. 650
  7. ↑ Hiltebeitel, Alf (2002). "Hinduism" in: Kitagawa, J. M. (Ed.) The Religious Traditions of Asia: Religion, History and Culture. Routledge. ISBN 0-7007-1762-5, էջ 17
  8. ↑ Prasad, Rajendra (2008). A Conceptual-Analytical Study of Classical Indian Philosophy of Morals. Centre for Studies in Civilizations. ISBN 8-180-69544-1. էջեր 360-362
  9. ↑ Gavin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor) - The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1896209302, pp 16-21
  10. ↑ Տես՝
    Patrick Olivelle, Dharmasutras - The Law Codes of Ancient India, Oxford University Press, ISBN 0-19-283882-2, Note 24.23 at pp 364
    Gautama Dharmashastra at 1.9.46-47, Patrick Olivelle, Dharmasutras - The Law Codes of Ancient India, Oxford University Press, ISBN 0-19-283882-2, paragraph overlapping pp 92-93
    Yajnavalkya Smrti at 1.115, Translation by Rai Vidyarnava (1918), The Sacred Books of Hindus Volume XXI, Verse CXV and commentary at pp 232
    Apastamba Dharmasutra 2.20.18-23; Patrick Olivelle, Dharmasutras - The Law Codes of Ancient India, Oxford University Press, ISBN 0-19-283882-2, Miscellaneous Rules 18-23 at pp 64
  11. ↑ The Hindu Kama Shastra Society (1925), The Kama Sutra of Vatsyayana, University of Toronto Archives, էջ 8
  12. ↑ Gavin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor) - The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1896209302, էջեր 16-21
  13. ↑ P.V. Kane (1941), History of Dharmasastra, Volume 2, Part 1, Bhandarkar Oriental Research Institute, pp. 8-9
  14. ↑ Hiltebeitel, Alf (2002). "Hinduism" in: Kitagawa, J. M. (Ed.) The Religious Traditions of Asia: Religion, History and Culture. Routledge. ISBN 0-7007-1762-5. p. 17
  15. ↑ S.S. Rama Rao Pappu, «Hindu Ethics», in Rinehart 2004, էջեր 165–168
  16. ↑ Olivelle, Patrick (1993). The Āśrama System: The History and Hermeneutics of a Religious Institution. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-508327-X., էջ 216-219
  17. ↑ RK Sharma (1999), Indian Society, Institutions and Change, ISBN 978-8171566655, page 28
  18. ↑ ՀՍՀ Վարնա
  19. ↑ Arthasastra Ռ․ Շամասաստրիի թարգմանությամբ (անգլ.)
  20. ↑ Kamandakiya Niti Sara MN Dutt (Translator)
  21. ↑ Brihaspati Sutra - Politics and Government Sanskrit Original with English translation by FW Thomas (1921)
  22. ↑ Sukra Niti Bk Sarkar Գլուխ 1 հատված 43 – պետության և առաջնորդների պարտականությունների կանոններ, Գլուխ 1 հատված 424 – էկոնոմիկայի ենթակառուցվածքների ուղեցույցներ, Գլուխ 1 հատված 550 – գանձարանի, իրավունքի և ռազմական կառավարման ուղեցույցներ, Գլուխ 2 - պետական պաշտոնատար անձանց գործառույթներ և այլն։ (անգլ.)
  23. ↑ Patrick Olivelle (2011), Language, Texts, and Society: Explorations in Ancient Indian Culture and Religion, Anthem Press, ISBN 978-0857284310, էջ 174
  24. ↑ Alan Soble (2005), Sex from Plato to Paglia, ISBN 978-0313334245, էջ 493
  25. ↑ J․ L․ Brockington (1998), սանսկրիտ էպոսներ, Brill Academic, ISBN 978-9004102606, էջ 2 և Ներածություն (անգլ.)
  26. ↑ Daniel H. H. Ingalls (1957), Dharma and Moksa, Philosophy East and West, Vol. 7, N 1/2, էջեր 41-48

 ⛭ 

  

Բառարաններ և հանրագիտարաններ