იზოტოპი	გავრცელებადობა	ნახევ. დაშლა (t_1/2)	რადიო. დაშლა	პროდუქტი
¹³⁴Ce	სინთ	3.16 დღ-ღ	ε	¹³⁴La
¹³⁶Ce	0.186%	სტაბილური
¹³⁸Ce	0.251%	სტაბილური
¹³⁹Ce	სინთ	137.640 დღ-ღ	ε	¹³⁹La
¹⁴⁰Ce	88.449%	სტაბილური
¹⁴¹Ce	სინთ	32.501 დღ-ღ	β⁻	¹⁴¹Pr
¹⁴²Ce	11.114%	სტაბილური
¹⁴³Ce	სინთ	33.039 სთ	β⁻	¹⁴³Pr
¹⁴⁴Ce	სინთ	284.893 დღ-ღ	β⁻	¹⁴⁴Pr

ცერიუმი ვიკისაწყობში

•

ცერიუმი^[1]^[2] (ლათ. Lanthanum; ქიმიური სიმბოლო — ${\ce {Ce}}$ ) — ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეექვსე პერიოდის, ჯგუფგარეშე (ძველი კლასიფიკაციით მესამე ჯგუფის თანაური ქვეჯგუფის, IIIბ) ქიმიური ელემენტი. განეკუთვნება ლანთანოიდების ოჯახს. ატომური ნომერია — 58, ატომური მასა — 140.12, t_დნ — 795 °C, t_დუღ — 3443 °C, სიმკვრივე — 6.770 გ/სმ³. რუხი ფერის იშვიათ მიწათა ელემენტი. ცერიუის ჟანგვის ხარისხია +3 და +4. ოთახის ტემპერატურაზე რეაგირებს ${\ce {H2O}}$ , ${\ce {HCl}}$ , ${\ce {HNO3}}$ , ${\ce {H2SO4}}$ , გახურებისას — ჰალოგენებთან, ${\ce {N2}}$ , ${\ce {C}}$ , ${\ce {S}}$ . ღებულობენ ცერიუმის ტრიფთორიდის ლითონთერმული აღდგენით, ქლორიდის ნალღობის ელექტროლიზით. იყენებენ შენადნობებში და სხვაგან.

სახელი მიენიჭა მცირე პლანეტებს შორის ყველაზე დიდი პლანეტის, ცერერას (Ceres) პატივსაცემად, რომელსაც თავის მხრივ რომაული ნაყოფიერების ქალღმერთის პატივსაცემად დაარქვეს ცერერა.

გერმანელმა ქიმიკოსმა მ. გ. კლაპროტმა, აღმოაჩინა ცერიუმის მიწა თითქმის ერთდროულად თავის შვედ კოლეგებთან - ვილჰელმ ჰიზინგერთან და იენს ბერცელიუსთან ერთად, და სურდა «ცერიუმის» მაგივრად «ცერერიუმი» სახელის მიცემა. ბერცელიუსმა შეძლო თავისი ვარიანტის გატანა რადგან კლაპროტის ვარიანტი უფრო ძნელად წარმოსანთქმელი იყო.

თარგი:Details დედამიწის ქერქში ცერიუმის შემცველობა მიახლოებით 70 გრ/ტ, ოკეანის წყალში 5,2×10⁻⁶ მგრ/ლ^[3].

ცერიუმის მთავარი საბადოები არის აშშ, ყაზახეთში, რუსეთში, უკრაინაში, ავსტრალიაში, ინდოეთში და სკანდინავიაში.

ბუნებრივი ცერიუმი შედგება ოთხი სტაბილური იზოტოპის ნარევისაგან: ¹³⁶Ce (0,185 %), ¹³⁸Ce (0,251 %), ¹⁴⁰Ce (88,450 %) და ¹⁴²Ce (11,114 %). ორმა მათგანმა (¹³⁶Ce და ¹⁴²Ce) პრინციპში შეიძლება ორმაგი ბეტა-დაშლა განიცადოს, თუმცა მათი რადიოაქტიურობა არ შეიმჩნევა, დადგენილია მხოლოდ ნახევარდაშლის პერიოდის ქვედა ზღვარი (3,8×10¹⁶ წელი და 5,0×10¹⁶ წელი, შესაბამისად). ცნობილია ასევე ცერიუმის 26 რადიონუკლიდი. მათ შორის ყველაზე სტაბილურია ¹⁴⁴Ce (ნახევრდაშლის პერიოდით 284,893 დღე), ¹³⁹Ce (137,640 დღე) და ¹⁴¹Ce (32,501 დ). დანარჩენ ცნობილ ცერიუმის რადიონუკლიდებს აქვთ 4 დღეზე ნაკლები ნახევარდაშლის პერიოდი, ხოლო მათ უმრავლესობას — 10 წთ-ზე ნაკლები. ცნობილია ასევე ცერიუმის იზოტოპის 2 იზომერული მდგომარეობა.

ცერიუმ-144 (ნახევარდაშლის პერიოდი 285 დღეღამე) წარმოადგენს ურან-235-ის დაშლის ერთ-ერთ პროდუქტს, რის გამოც დიდი რაოდენობით გამომუშავდება ბირთვულ რეაქტორებში. გამოიყენება დიოქსიდის სახით (სიმკვრივე მიახლოებით 6,4 გრ/სმ³) დენის რადიოიზოტოპურ წყაროებში როგორც სითბოს წყარო, მისი ენერგო გამოყოფა შეადგენს მიახლოებით 12,5 ვტ/სმ³.

ცერიუმის სტანდარტულ ატომურ მასად მიღებულია — 140.12 (140.115686), რომელიც როგორც წესი იანგარიშება ბუნებაში არსებულ ყველა სტაბილურ იზოტოპტთა საშუალო შეწონილი მასით, მათი დედამიწის ქერქსა და ატმოსფეროში გავრცელების პროპორციულად.

იზოტოპი	Z	N	ატომური მასა (მ.ა.ე.)	% ბუნებაში	საშუალო შეწონილი
¹³⁶Ce	58	78	135.907172	0.186 %	0.252787
¹³⁸Ce	58	80	137.905991	0.251 %	0.346144
¹⁴⁰Ce	58	82	139.905439	88.449 %	123.744961
¹⁴²Ce	58	84	141.909244	11.114 %	15.771793
A_r°(Ce)				100 %	140.115686

მიიღებენ ცერიუმის ფტორიდის CeF₃ ელექტროლიზით.

მოვერცხლისფრო-თეთრი ფერის ლითონია. სიმკვრივეა 6,77 გრ/სმ³. ლღვობის ტემპერათურა 804 °C. დუღილის ტემპერატურაა 3260 °C.

ცერიუმი იშვიათმიწა ლითონია, ჰაერზე არამდგრადია და თანდათანობით იჟანგება, გარდაიქმნება თეთრ ცერიუმის ოქსიდად.

თანამედროვე ტექნიკაში ფართოდ გამოიყენება მისი განსაკუთრებული თვისება (როგორც ყველა ლანთანოიდი) რკინის და მაგნიუმის საფუძველზე შენადნობების მოდიფიცირებისა, 1 %-მდე ცერიუმის დამატება მაგნიუმზე მკვეთრად ზრდის მის სიმტკიცეს ხლეჩაზე და წინაღობას დენადობის მიმართ. ცერიუმი ზრდის ალუმინის, სპილენძის, ნიობიუმის და ტიტანის ელექტროგამტარობას.

კონსტრუქციული ფოლადის ლეგირება ცერიუმით მნიშვნელოვნად ზრდის მის სიმტკიცეს. აქ ცერიუმი ჩვეულებრივ მოქმედებს ლანთანის ანალოგიურად. მაგრამ რადგანაც ცერიუმი და მისი ნაერთები ლანთანზე უფრო იაფი და ხელმისაწვდომია, ცერიუმის მნიშვნელობა როგორც მალეგირებელი დანამატი უფრო მეტია ვიდრე ლანთანის.

ალუმინის ლეგირება ცერიუმით მკვეთრად ზრდის მის სიმტკიცეს და ელექტროგამტარობას (რამდენიმე პროცენტით).

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ცერიუმი ზოგ ლითონთან შედუღებისას რეაგირებენ აქტიურად ინტერმეტალიდების წარმოქმნით. ცერიუმის დამახასიათებელი თვისებაა აქტიური რეაქცია თუთიასთან შედუღებისას ან თუთიისა და ცერიუმის ფხვნილების ლოკალური გახურებისას. ეს რექცია მიმდინარეობს ძლიერი აფეთქების ფორმით, ამიტომაც მეტად საშიშია ცერიუმის ნაჭერის დამატება გამდნარ თუთიაზე — მიმდინარეობს კაშკაშა და ძლიერი აფეთქება.

ქიმიურ და ნავთობის მრეწველობაში ცერიუმის დიოქსიდი СеО₂ (გალღვ. ტემპერატურა 2600 °C) გამოიყენებენ როგორც კატალიზატორს. კერძოდ, CeO₂ კარგად აჩქარებს პრაქტიკულად მნიშვნელოვან რეაქციას წყალბადსა და ნახშირბადის ჟანგთან. ასევე კარგად და საიმედოდ მუშაობს ცერიუმის დიოქსიდი აპარატებში, სადაც ხდება სპირტების დეჰიდროგენიზაცია. ცერიუმის სხვა ნაერთი - ცერიუმის სულფატი Ce(SO₄)₂ — ითვლება პერსპექტიულ კატალიზატორად გოგირდჟანგების წარმოებაში. ის მეტად აჩქარებს ჟანგვის რეაქციას.

ცერიუმის სულფიდი გამოიყენება როგორც მაღალეფექტური მაღალტემპერატურული თერმოელექტრული მასალა, ეფექტურობის ასამაღლებლად ჩვეულებრივ სტრონციუმის სულფიდით ლეგირდება.

ატომურ ტექნიკაში ფართოდ გამოიყენება ცერიუმ-შემცველი მინა — ისინი არ ფერმკრთალდებიან რადიაციის ზემოქმედებით, რაც იძლევა საშუალებას სქელი მინის დასამზადებლად პერსონალის დასაცავად.

ცერიუმის დიოქსიდი ცერიტი შედის სპეციალური მინების შემადგენლობაში როგორც დამაღიავებელი და ზოგჯერ ღია-ყვითელი საღებავი.

ცერიუმის დიოქსიდი — პოლირიტის ძირითადი კომპონენტია, პოლირების ყველაზე ეფექტიანი ფხვნილისათვის, რომლითაც ხდება ოპტიკური და სარკის მინის პოლირება. პოლირიტი — ყავისფერი ფხვნილია, რომელიც შედგება იშვიათმიწა ელემენტების ოქსიდებისაგან. ცერიუმის ოქსიდი მასში 45 %-ზე ნაკლები არა არის. ცნობილია, რომ პოლირიტზე გადასვლის შემდეგ პოლირების ხარისხმა გაცილებით იმატა. ხარკოვის ძერჟინსკის სახელობის ქარხანაში, მაგალითად, პირველხარისხოვანი სარკის წარმოება პოლირიტზე გადასვლის შემდეგ გაიზარდა 10-ჯერ. გაიზარდა კონვეიერის მწარმოებლურობაც — იმავე დროში პოლირიტი ორჯერ მეტ მასალას აცილებს, ვიდრე სხვა პოლირების საშუალებები.

ცერიუმის შენადნობი სადაც, 50 % რკინაა (ფეროცერიუმი), ზოგჯერ კი მიშმეტალი გამოიყენება როგორც ხელოვნური «კაჟი» სანთებელაში.

ცერიუმის ტრიფტორიდი გამოიყენება როგორც მინარევი ნახშირის დამზადებისას რკალური შუქის წყაროებში, მისი დამატება ნახშირის მასალაში მკვეთრად ზრდის ნათების სიკაშკაშეს.

ცერიუმის ოქსიდი ტიტანის დიოქსიდთან ერთად გამოიყენება ფერადი მინების მოსახარშად, რომლის შეფერილობა ღია-ყვითელიდან ნარინჯისფრამდეა.

როგორც უაღრესად ცეცხლგამძლე მასალებს, გამოიყენებენ ცერიუმის დიოქსიდს (2300 °C-მდე მჟანგავ და ინერტულ ატმოსფეროში), ცერიუმის სულფიდს (1800 °C-მდე აღმდგენ ატმოსფეროში).

ცერიუმის მარილები გამოიყენებიან «ზღვის დაავადების» სამკურნალოდ და სიმტომების თავიდან ასაცილებლად. სტომატოლოგიაში გამოიყენება ცერიუმიანი ფოლადი და კერამიკა ცერიუმოს დიოქსიდის შემცველობით.

ცერიუმის დიოქსიდი გამოიყენება როგორც მაღალტემპერატურული საწვავის ელემენტების მყარი ელექტროლიტის კომპონენტი.

ვერიუმის ტრიფტორიდი სტრონციუმის ფტორიდთან შედუღებული გამოიყენება ძალიან მძლავრი მყარსხეულიანი აკუმულატორების/ბატარეების წარმოებაში. ასეთი ბატარეების ანოდები წარმოადგენენ სუფთა ლითონურ ცერიუმს.

ტოქსიკურად ზემოქმედებს თევზებზე და დაბალ წყლის ორგანიზმებზე. გააჩნია ბიოაკუმულაციის თვისება. ზღვრული დასაშვები კონცენტრაცია სასმელ წყალში შეადგენს 0-0,05 მგ/ლ.

↑ დოლიძე ვ., ციციშვილი ვ., „ოთხენოვანი ქიმიური ლექსიკონი“, თბ., 2004, გვ. 246
↑ ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11, , 1987. — გვ. 203.
↑ J.P. Riley and Skirrow G. Chemical Oceanography V. I, 1965

ქიმიურ ელემენტთა პერიოდული სისტემა

119

120

⁂

143

144

145

146

147

148

149

150

151

152

153

154

155

156

157

158

159

160

161

162

163

164

165

166

167

168

169

170

171

172

⁂

121

122

123

124

125

126

127

128

129

130

131

132

133

134

135

136

137

138

139

140

141

142

გარდამავალი ელემენტები

ხ • გ • რ ლითონების ელექტროქიმიური აქტივობის რიგი

Eu, Sm, Li, Cs, Rb, K, Ra, Ba, Sr, Ca, Na, Ac, La, Ce, Pr, Nd, Pm, Gd, Tb, Mg, Y, Dy, Am, Ho, Er, Tm, Lu, Sc, Pu, Th, Np, U, Hf, Be, Al, Ti, Zr, Yb, Mn, V, Nb, Pa, Cr, Zn, Ga, Fe, Cd, In, Tl, Co, Ni, Te, Mo, Sn, Pb, H₂, W, Sb, Bi, Ge, Re, Cu, Tc, Te, Rh, Po, Hg, Ag, Pd, Os, Ir, Pt, Au