Казашки јазик — Википедија

Од Википедија — слободната енциклопедија

Казашки јазик
қазақ тілі, qazaq tili, قازاق تىلى‎
Изговор	/qɑˈzɑq tɘˈlɘ/
Застапен во	Казахстан Кина Монголија Авганистан Таџикистан Турција Туркменистан Украина Узбекистан Русија Иран
Подрачје	Средна Азија
Говорници	во Казахстан околу 10,0 милиони (2009)  [1] 3 million other countries (ca. 2000)[2] 8.3 million all countries (1979)[2][3][4]
Јазично семејство	туркиски кипчачки кипчачко-ногајски казашки јазик
Писмо	казашка азбука
Статус
Службен во	Казахстан
Регулативен орган	Агенција за казашки јазик
Јазични кодови
ISO 639-1	kk
ISO 639-2	kaz
ISO 639-3	kaz

Казашки^[5] (самонар. қазақ тілі, qazaq tili) — јазик од туркиското семејство кој се зборува воглавно во Казахстан, каде е и службен јазик. Казашкиот јазик е дел од подгрупата на кипчачки јазици. Сродни јазици на казашкиот јазик се ногајскиот јазик и каракалпачкиот јазик. Главно писмо за пишување на јазикот е кирилицата.

Казашкиот јазик се зборува воглавно од Казаци на територијата на Казахстан од Каспиското Езеро до планините Тјеншан. Казашкиот е службен државен јазик во Казахстан. Казашкиот исто така се зборува и во Кина, во автономниот регион Синкјанг. Според пописот во Русија од 2002 година, во државата имало 560.000 луѓе кои зборувале казашки. Останати држави каде се зборува казашкиот се Монголија, Узбекистан, Авганистан, Иран, Турција и останатата казашка дијаспора.

Денес во Казахстан и Монголија казашкиот јазик се запишува со кирилица. Казаците кои живеат во Кина користат арапско писмо, кое е слично со арапското писмо кое го користи ујгурскиот јазик. Најстарите запишани документи на јазик сличен со казашкиот биле напишани со орхонско писмо. Сепак, денес не се верува дека тие се директни наследници на казашкиот. Модерниот казашки се запишувал на кирилица, латиница и арапско писмо.

Во октомври 2006 година, Нурсултан Назарбаев, претседателот на Казахстан, ја предложил идејата за користење на латиницата наместо кирилицата како официјално писмо на казашкиот во државата.^[6][7] Казашка владина студија во септември 2007 година образложила дека промената на писмото може да трае 10 до 12 години и истото би чинело 300 милиони долари.^[8] Сепак, на 13 декември 2007 година, казашкиот претседател изјавил да не се менува писмото, бидејќи „веќе 70 години Казахстанците читале и пишувале на кирилица. Повеќе од 100 националности живеат во нашата држава. Поради тоа ни треба стабилност и мир. Ние не треба да брзаме при промената на писмото.“^[9]

кирилица	арапско писмо	латиница	македонски
Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен кұқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс.	بارلىق ادامدار تۋمىسىنان ازات جانە قادىر-قاسيەتى مەن كۇقىقتارى تەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ادامدارعا اقىل-پاراسات، ار-وجدان بەرىلگەن، سوندىقتان ولار ءبىر-بىرىمەن تۋىستىق، باۋىرمالدىق قارىم-قاتىناس جاساۋلارى ءتيىس.	Barlıq adamdar twmısınan azat jäne qadir-qasïyeti men kuqıqtarı teñ bolıp dünïyege keledi. Adamdarğa aqıl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondıqtan olar bir-birimen twıstıq, bawırmaldıq qarım-qatınas jasawları tïis.	Сите човечки суштествa се раѓaaт слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaaт еден кон друг во дуxот на општо човечкaтa припaдност.

Казашки самогласки

	Предни	Централни	Задни
Затворени	ɪ	ʉ	ʊ
Средни		ə
Отворени	æ		ɑ

Казашки согласки

	билабијални	лабио-дентални	дентално-алвеоларни	посталвеоларни	непчани	меконепчани	увуларни	[глотални
носни	m		n			ŋ
експлозивни	p	b		t	d			k	g	q	ɢ
фрикативни		(f)	(v)	s	z	ʃ	ʒ	(ɕ)	(x)		h
африкативни					(ʨ)
вевни			ɾ
апроксимантни			l	j	w

Следните букви не се означуваат како одделни, туку се разликуваат по местото каде се формираат:

Предни	Задни
k	q
ɡ	ʁ
ɫ	l
ŋ	ɴ

Следните се разликуваат според тоа дали им претходат и следат самогласки

С_С	секаде
χ	q
ɣ	ɡ
β	b

Казашкиот јазик е јазик каде глаголот е на крајната позиција во реченицата. Сепак, во јазикот може да се користи и реченичкиот ред подмер-глагол-предмет.^[10]

Казашкиот има 7 падежи. Падежните наставки се ставаат на последниот елемент од фразата. Наставките може да се менуваат во зависност од природата на самогласката. Падежите во казашкиот се:

падеж	морфема	можни форми	кеме „брод“	ауа „воздух“	шелек „кофа“	сәбіз „морков“	бас „глава“	тұз „сол“
Ном.	—	—	кеме	ауа	шелек	сәбіз	бас	тұз
Аку.	-NI	-ні, -ны, -ді, -ды, -ті, -ты, -н	кемені	ауаны	шелекті	сәбізді	басты	тұзды
Ген.	-NIŋ	-нің, -ның, -дің, -дың, -тің, -тың	кеменің	ауаның	шелектің	сәбіздің	бастың	тұздың
Дат.	-GA	-ге, -ға, -ке, -қа, -не, -на	кемеге	ауаға	шелекке	сәбізге	басқа	тұзға
Лок.	-DA	-де, -да, -те, -та	кемеде	ауада	шелекте	сәбізде	баста	тұзда
Абл.	-DAn	-ден, -дан, -тен, -тан, -нен, -нан	кемеден	ауадан	шелектен	сәбізден	бастан	тұздан
Инс.	-Men	-мен(ен) -бен(ен) -пен(ен)	кемемен	ауамен	шелекпен	сәбізбен	баспен	тұзбен

Казашкиот јазик има осум лични заменки:

еднина	множина
казашки	македонски	казашки	македонски
Мен (Men)	јас	Біз (Biz)	ние
Сен (Sen)	ти	Сендер (Sender)	вие
Сіз (Siz)	ти (формално)	Сіздер (Sizder)	вие (формално)
Ол (Ol)	тој, таа, тоа	Олар (Olar)	тие

Личните заменки можат да се деклинираат. Множинските лични заменки немаат неправилни форми, додека еднинските имаат.

Ном.	мен	сен	сіз	ол	біз	сендер	сіздер	олар
Аку.	мені	сені	сізді	оны	бізді	сендерді	сіздерді	оларды
Ген.	менің	сенің	сіздің	оның	біздің	сендердің	сіздердің	олардың
дат.	маған	саған	сізге	оған	бізге	сендерге	сіздерге	оларға
Лок.	менде	сенде	сізде	онда	бізде	сендерде	сіздерде	оларда
Абл.	менен	сенен	сізден	онан	бізден	сендерден	сіздерден	олардан
Инст.	менімен	сенімен	сізбен	онымен	бізбен	сендермен	сіздермен	олармен

Морфеми кои се користат за означување на лицето се:

	лична заменка	копула	наставка за присвојност	минатост/ услов
1 л. ед.	мен	-MIn	-(I)m	-(I)m
2 л. ед.	сен	-sIŋ	-(I)ŋ	-(I)ŋ
2 л. ед.	сіз	-sIz	-(I)ŋIz	-(I)ŋIz
3 л. ед.	ол	—	-(s)I(n)	—
1 л. мн.	біз	-MIz	-(I)mIz	-(I)K
2 л. мн.	сендер	-sIŋdAr	-(I)ŋ	-(I)ŋ
2л. мн. (формално)	сіздер	-sIzdAr	-(I)ŋIz	-(I)nIz
3 л. мн.	олар	—	-(s)I(n)	—

Казашкиот може да искаже различни комбинации на време, аспект и начин преку глаголските форми.

Сегашен аспект

казашки	аспект	македонски
Жеймін	свршен	Јас јадам.
Жеп жатырмын	несвршен	Јас јадам [сега].
Жеп отырмын	несвршен/дуративен	Јас [седам и] јадам. / Јас сум јадел.
Жеп тұрмын	несвршен/точен	Јас сум [во средина на] јадење [во овој момент].
Жеп жүрмін	навика/зачестен	Јас јадам [на пр. ручек секој ден].

• Кипчачки јазици
• Туркиски јазици
• Казашка азбука
• Казаци
• Казахстан

• Казашки јазик, азбука и изговор
• Алија Кужбекова, „Мината, сегашна и идна јазична политика во Казахстан“, 2003 Архивирано на 9 јули 2011 г.
• Казашки претворач на кирилица-латиница-арапско писмо
• Руско-казашки и казашко-руски речник