Portaal:Inheemse volkeren van Amerika - Wikipedia

De inheemse volkeren van Amerika zijn de oorspronkelijke bewoners van Amerika. Dit portaal biedt een overzicht van de naties, stammen en groepen die Noord-, Midden- en Zuid-Amerika bewoonden, alsook van de etnische groepen die zich in onze tijd met deze historische volkeren identificeren. Hier vind je informatie over hun taal, cultuur en rijke geschiedenis. Hoewel al deze volkeren van oorsprong Aziatisch zijn en ook fysieke overeenkomsten vertonen met moderne Aziatische volkeren, waren ze na hun emigratie toch lang geïsoleerd. Zo ontwikkelden ze zich tot een duidelijk herkenbare Amerikaans-Indiaanse groep. De volkeren van de Nieuwe Wereld ontwikkelden gedurende deze isolatie culturen die opmerkelijk verschilden van die van de Oude Wereld. Vindingen uit de Oude Wereld zoals het wiel en de ploeg bleven gedurende millennia onbekend. Andere ontwikkelingen zoals pottenbakken en verstedelijking bereikten dan weer een hoog niveau. Bij de volkeren van noordoost Siberië en noordwest Alaska is dit onderscheid tussen 'Aziaten' en 'Amerikanen' veel minder duidelijk. Wanneer er voor de eerste keer mensen verschenen in Amerika staat niet vast. Wel wordt aangenomen dat het tijdens het Pleistoceen (meer dan 10 000 jaar geleden) moet zijn gebeurd. De huidige consensus onder autoriteiten is dat mogelijk ten vroegste 60 000 jaar geleden mensen de bevroren Beringstraat zijn overgestoken. Het gebied tussen Arctis in het noorden en Vuurland in het zuiden is het tafereel van de meest verscheiden culturen. De stereotiepe beeldvorming van de indiaan als bizonjager te paard heeft slechts betrekking op het gebied van de prairies en de vlakten. De culturen van de oorspronkelijke bewoners van Amerika worden doorgaans in 15 regio’s verdeeld. In Noord-Amerika vinden we de Arctische regio, de Subarctische regio, de Noordwestkust, Californië, het Plateau, het Grote Bekken, het Zuidwesten, de Vlakten, het Noordoosten en het Zuidoosten. In Midden- en Zuid-Amerika bevinden zich Meso-Amerika, het (Circum-)Caribisch gebied, de Andes, de Amazone en de Zuidkegel.

In het Nederlandse taalgebied is indiaan de gangbare benaming voor de bevolking van de beide Amerika’s, met uitzondering van de Arctische regio’s. In Angelsaksische landen en voornamelijk in de Verenigde Staten is de benaming 'indiaan' (indian) niet meer gebruikelijk en vervangen door het politiek correcte 'native American', terwijl in Canada gesproken wordt over First Nations of Premières Nations. In de naamgeving van dit portaal is daarmee rekening gehouden, ook al heeft de benaming indianen bij ons niet meteen een pejoratieve bijklank.

De in de Arctis wonende volken worden Eskimo's en Aleoeten genoemd. Sommige Eskimogroepen ervaren de benaming Eskimo’s als een scheldwoord. In Canada en Groenland wordt daarom de voorkeur gegeven aan de term Inuit. Eskimo’s worden ook in Nederland steeds vaker aangeduid met de term Inuit, hoewel deze term eigenlijk de Yupik in Alaska niet omvat.

Zie ook het Wikiproject Inheemse volken van Amerika.

Amerika was en is een van de taalkundig meest diverse gebieden ter wereld. Er werden ten tijde van Columbus duizenden verschillende talen gesproken. Met name Californië, waar ooit 74 talen van 18 verschillende taalfamilies werden gesproken, en het noordwesten van Zuid-Amerika waren rijk aan talen en taalfamilies. De Europese kolonisatie van het continent heeft ertoe geleid dat een groot deel van deze rijkdom aan talen verdwenen is, maar ook nu nog worden er in Noord- en Zuid-Amerika honderden indiaanse talen gesproken. Een groot aantal van deze talen zal rond 2050 echter uitgestorven zijn.

Noord-Amerika is een taalkundig zeer divers gebied. Er werden oorspronkelijk ongeveer 296 verschillende talen gesproken. Van deze talen behoren 269 tot een van de 29 Noord-Amerikaanse taalfamilies. De overige 27 talen zijn isolaten of ongeclassificeerde talen. De grootste taalfamilies zijn de Uto-Azteekse talen (1,95 miljoen sprekers, waarvan 1,5 miljoen Nahuatl spreken), de Na-Denétalen (200.000 sprekers, waarvan 180.000 Navajo spreken) en de Algische talen (180.000 sprekers, voornamelijk Cree en Ojibwe.) Van ca. 296 oorspronkelijke door inheemse volkeren gesproken talen in Noord-Amerika worden er nog 175 gesproken. Daarvan worden er 125 niet meer aangeleerd door kinderen. Als er geen actie wordt ondernomen, zullen deze talen uitsterven. (Bron:Indigenous Language Institute (Engels))

Ook Midden-Amerika is een taalkundig divers gebied. De Oto-Manguetalen, Mayatalen en Uto-Azteekse talen worden allen door meer dan miljoen mensen gesproken. Midden-Amerika is de enige plaats in Amerika waar al voor de komst van Europeanen, door volken als de Maya’s, Olmeken en Zapoteken, taal op schrift werd gesteld.

De taalkundige diversiteit van Noord-Amerika valt in het niet bij die van Zuid-Amerika. Rond 1500 werden er naar schatting ongeveer 1500 talen gesproken. Het merendeel daarvan is nu verdwenen, maar 350 talen worden nog steeds gesproken. De grootste taal, zuid-Quechua, wordt tegenwoordig door 6,9 miljoen mensen gesproken. Het Guaraní is uniek als enige indiaanse taal die ook door niet-indianen op grote schaal gesproken wordt. Het is een officiële taal in Paraguay en wordt daar meer gesproken dan Spaans. Meer dan de helft van de plattelandsbevolking spreekt alleen Guaraní.

Voor een overzicht van artikelen over de inheemse talen van Amerika zie Categorie:Indiaanse taal en Categorie:Eskimo-Aleoetische taalfamilie.

De Arctische regio of Arctis is de noordelijkste cultuurregio in Amerika. Het gebied strekt zich uit van Alaska tot aan Groenland en bestaat uit koud en onherbergzaam land. Hier komen de iglo en de kajak vandaan. De bevolking van de Arctis, de Aleoeten, Yupik en Inuit, leefden van de jacht. De Inuit en Yupik worden samen Eskimo's genoemd en spreken evenals de Aleoeten talen van de Eskimo-Aleoetische taalfamilie.

De bevolking van de Arctische regio wordt doorgaans niet tot de indianen gerekend. Ze zijn pas relatief recent Amerika binnengekomen en hebben meer gemeen met de volken in het oosten van Siberië dan met de indianen die ten zuiden van hen wonen.

Voor een overzicht van artikelen over de bevolking van de Arctische regio zie Categorie:Inheemse bevolking van de Arctische regio.

Zie Noordwestkust voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De Noordwestkust, of kortweg het noordwesten (Engels: (Pacific) Northwest Coast), beslaat de noordwestkust van Noord-Amerika, en omvat delen van de huidige Canadese provincie Brits Columbia en de Amerikaanse staten Alaska, Washington en Oregon.

Het noordwesten werd voor de komst van de Europeanen bewoond door een etnisch en taalkundig gevarieerde groep volken. Het bekendste product van de Noordwestkustculturen is de totempaal, die door de stammen in het noorden werd gemaakt. Een interessant kenmerk van de Noorwestkust is dat de volken die er wonen vaak zogenaamde complexe jager-verzamelaarsamenlevingen vormden. Dit zijn samenlevingen van jager-verzamelaars met een hiërarchische structuur, die in het noordwesten mogelijk was door de grote natuurlijke rijkdom van het gebied.

Voor een overzicht van artikelen over de bevolking van de Noordwestkust zie Categorie:Indianen van de Noordwestkust.

Het Plateau, omringd door bergen, is een landschap van heuvels, hoogvlakten, berghellingen en ravijnen. Het gebied wordt afgebakend door de Cascade Range in het westen, die haar scheidt van de volken van de Noordwestkust en de Rocky Mountains in het oosten, die haar scheiden van de Vlakten. In het noorden gaat ze over in de beboste Subarctische regio en in het zuiden grenst ze aan het Grote Bekken. Het Grote Bekken en het Plateau worden ook wel samen als een enkel cultuurgebied beschouwd, dat de Intermonane regio genoemd wordt. Het Plateau werd bewoond door volken als de Flathead, Pend d'Oreille, Nez Percé, Palouse en Yakama. Veel volken spraken Salishtalen of Sahaptische talen.

De inwoners van het Plateau waren jager-verzamelaars. De meeste van hen woonden in permanente dorpen langs de rivier, en trokken vandaar voor korte periodes naar kampen in het hoogland. Met de komst van het paard werden sommige groepen van het Plateau nomadische bizonjagers. Deze groepen namen veel elementen van de culturen van de Vlakten over, zoals tipi’s.

Het Zuidwesten bevindt zich tussen de Rocky Mountains en de Mexicaanse Sierra Madre, en beslaat voornamelijk de Amerikaanse staten Arizona en New Mexico. Het is een droog landschap, dat echter doorsneden wordt door belangrijke rivieren, zoals de Colorado en de Rio Grande. Het gebied werd zowel bewoond door landbouwers als door jager-verzamelaars.

In het verleden hebben in het Zuidwesten verschillende culturen gebloeid die ten tijde van Columbus alweer verdwenen waren. Hiertoe behoren de Anasazi, Hohokamcultuur en Mogolloncultuur. De bevolking die de Spanjaarden, en later de Amerikanen, aantroffen, bestond uit twee groepen: Aan de ene kant waren er de agragrische Pueblovolken, die in de typische pueblonederzettingen woonden en waarschijnlijk (gedeeltelijk) afstammen van de eerdere culturen in dit gebied. Daarnaast waren er de Athabaskischsprekende Apache en de nauw aan hen verwante Navajo, die oorspronkelijk uit Canada kwamen en ergens na het jaar 1000 naar het zuidwesten waren gekomen. Deze nieuwkomers bouwden al snel handelsrelaties op met de pueblovolken, waarbij ze bizonvlees ruilden voor maïs en katoen. Tijdens hun conflicten met de Spanjaarden, Mexicanen en Amerikanen ontwikkelden de Apache en Navajo een reputatie van wrede krijgers en vaardige strategen.

Het Noordoosten, ook wel de Noordoostelijke Woudgebieden genoemd, beslaat het gebied rond de Grote Meren in Canada en de Verenigde Staten, en daarnaast de Atlantische kust van Nova Scotia tot North Carolina. Het gebied wordt voornamelijk bewoond door Irokese en Algonkische volken, die voor het merendeel aan landbouw deden. De volken in dit gebied hebben een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van de Britse kolonien waaruit later de Verenigde Staten zouden voortkomen. Het noordoosten wordt soms samen met het Zuidoosten als een enkel cultuurgebied beschouwd, de Oostelijke Woudgebieden. In het verleden hebben verschillende culturen in dit gebied gebloeid, die bekend stonden om de heuvels die ze opwierpen. Hiertoe behoren de Adenacultuur, Hopewellcultuur en Mississippicultuur. De stad Cahokia in Illinois, die tot de Mississippicultuur behoorde, was met 10.000 tot 20.000 inwoners de grootste indiaanse stad ten noorden van het huidige Mexico.

Voor een overzicht van artikelen over de bevolking van het Noordoosten zie Categorie:Indianen van het Noordoosten.

De Zuidkegel beslaat het zuiden van Zuid-Amerika. In tegenstelling tot de overige Zuid-Amerikaanse cultuurgebieden kwam hier geen landbouw voor. De inwoners waren jager-verzamelaars. Soms wordt dit cultuurgebied ook de Marginale regio genoemd. Ze omvat dan naast de Zuidkegel enkele gebieden in het Amazoneregenwoud waar evenmin landbouw voorkomt.

De Zuidkegel omvat onder meer de vruchtbare pampa en de droge steppe van Patagonië. Dit laatste gebied ontleent zijn naam aan de zogenaamde Patagonische reuzen. Meer dan 250 jaar, tot het einde van de achttiende eeuw, gingen er onder Europeanen verhalen rond over dit volk van reuzen dat Patagonië zou bewonen.

Geronimo (1829 – 17 februari 1909) was een Noord-Amerikaanse indianenleider, behorende tot de stam van de Apaches, meer bepaald de Chiricahua-Apaches. Zijn Apachenaam luidde 'Goyaałé' (hij die geeuwt). De naam Geronimo is hiervan een verbastering. Hij ontsnapte diverse keren uit het reservaat van San Carlos, dat door de Amerikaanse regering aan de Chiricahua-Apaches was toegewezen. Telkens werd hij door het Amerikaanse leger opgespoord, eerst onder de leiding van generaal George Crook (1883-1884), daarna onder de leiding van kolonel Nelson Miles (1884-1886).

Het Grote Bekken is een endoreïsch bekken met een droog klimaat in het westen van de Verenigde Staten dat het merendeel van Nevada en meer dan de helft van Utah beslaat, evenals delen van Californië, Idaho, Oregon en Wyoming.

De inheemse volken van het Grote Bekken spraken, op de Washo na, Numische talen. Ze waren jager-verzamelaars zonder permanente nederzettingen en met een lage organisatiegraad. Nadat de blanken het paard in Noord-Amerika introduceerden ontwikkelden sommige volken van het Grote Bekken een leefpatroon dat gebaseerd was op de bizonjacht te paard. De Europese kolonisatie van het Grote Bekken begon met de komst van de mormonen in 1848.

De indianen van de Vlakten bewoonden de Great Plains in Noord-Amerika. Deze uitgestrekte en bijna boomloze vlakten waren het thuis van enorme kudden bizons, en werden bewoond bewoond door zo’n 30 verschillende volken. Sommige van hen waren oorspronkelijk nomaden, die in tipi's woonden en voornamelijk van de bizonjacht leefden. Daartoe behoren de Sioux, Cheyenne, Absarokee, Kiowa, Comanche en Blackfoot. Andere volken waren semi-sedentair en leefden naast de bizonjacht van gewassen die ze in hun dorpen verbouwden. Deze volken, tot wie onder meer de Pawnee, Mandan en Wichita behoren, woonden een deel van het jaar in vaste dorpen met huizen van aarde of gras.

Voor een overzicht van artikelen over de bevolking van de Vlakten zie Categorie:Indianen van de Great Plains

Het Tropische woud, ook wel de Amazoneregio genoemd, beslaat het met tropische regenwouden bedekte oosten van Zuid-Amerika. Het gebied wordt begrensd door de jager-verzamelaars van de Zuidkegel in het zuiden, de Andes in het westen, de Atlantische Oceaan in het oosten en de volken van het Caraïbisch gebied in het noordwesten. Het onherbergzame karakter van het tropische regenwoud heeft de Europese kolonisatie belemmerd, en ook nu nog wonen er indiaanse volken die nooit met blanken in aanraking zijn gekomen. De vernietiging van het tropische regenwoud door onder meer houtkap is een belangrijke bedreiging voor het voortbestaan van hun culturen.

De Andes is een 7.000 km lange bergketen langs de westkust van Zuid-Amerika, met een gemiddelde hoogte van 4.000 meter. Toen de Spanjaarden dit gebied bereikten werd een groot deel beheerst door het machtige Incarijk. De Inca’s zijn verreweg het bekendste volk van de Andes, maar voor hen waren er al vele bloeiende culturen geweest in het gebied. Hiertoe behoren de Nazcacultuur, de Moche, de Paracascultuur en de Chavincultuur.

Voor een overzicht van artikelen over de Inca's zie Categorie:Inca's.