nn.wikipedia.org

Vestlandet – Wikipedia

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

«Vestland» omdirigerer hit. For fylket i Noreg, sjå Vestland fylke.

Kart over Noreg, der fylka som er rekna til Vestlandet er merkte i raudt.
Geirangerfjorden på Sunnmøre.

Vestlandet er eit vanleg fellesnamn for landsdelen i Noreg som ligg sør for Trøndelag og vestom Langfjella, og som består av dei tre fylka Rogaland, Vestland og Møre og Romsdal.

Namnet «Vestlandet» blir i dag nytta med noko varierande geografisk innhald, men er stort sett brukt om dei fire nemnde fylka som heile. Området utgjer 58 552 km²[1] (18,1 % av landarealet i Noreg) med 1 318 398 innbyggjarar[2] (2013, om lag 26 % av folketalet i Noreg). På Vestlandet er det 22 byar og 121 kommunar fordelt på 15 distrikt. Før i tida høyrde dei øvre delane av dalane på Austlandet i fleire administrative samanhengar til Vestlandet. Det same gjeld fylka Aust- og Vest-Agder, som no er rekna som Sørlandet.

Landsdelen er hylla i songen «Å Vestland, Vestland» av Tore Ørjasæter og Sigurd Førsund, mest kjend i framføringa til Sissel Kyrkjebø.

Dei andre fire landsdelane i Noreg er Nord-Noreg, Trøndelag, Sørlandet og Austlandet.

«Å Vestland, Vestland! Når eg ser deg slik
med fagre fjell og fjord og tronge vik,
det stig i all sin venleik stort og vilt,
og atter møter meg så mjukt og mildt.» («Å Vestland, Vestland», Tore Ørjaseter og Sigurd Førsund)
Trollfeltet er også ein del av Vestlandet. Olje og gass vert ført i land til Kollsnes i Hordaland. Stavanger vert rekna som «Noregs oljehovudstad».

Noregs historie byrjar på Vestlandet. Helleristningar fortel at det var i Rogaland dei første menneska i Noreg busette seg da isen trekte seg tilbake etter siste istid for ca. 10 000 år sidan. Det finst ei rekkje spor frå steinalderen i Rogaland. Dei foreløpig eldste spora etter menneske er funne på ein buplass på Galta på Rennesøy. Menneska kom truleg frå Nordsjølandet, eller Doggerland, eit landområde mellom Danmark og England som forsvann då isen trekte seg tilbake og havnivået steig. Folket som heldt til her måtte no finne nytt land. Nokre trekte sørover igjen, mens ein del passerte Norskerenna (som var smalare enn nå) i si jakt på rein og nytt land.[treng kjelde]

Landsdelen omfattar størstedelen av verkeområdet for det gamle Gulatinget, som vart stifta rundt 900. Gulatingslova delte Vestlandet inn i fylke, som bestod av de tidlegare småkongedømme som eksisterte i området før rikssamlinga på 800-talet og som deretter blei omgjort til jarledømme. Desse var Sunnmørafylke (Sunnmøre), Firdafylke (Fjordane), Sygnafylke (Sogn), Hordafylke (Hordaland), Rygjafylke (Rogaland) og Egdafylke (Agder).[3]

I tidlegare tider var definisjonen på Vestlandet alle fylke vest for austlandsfylka, men i dag er denne landsdelen mindre. Distrikta Dalane og Nordmøre vert av og til ikkje rekna med i landsdelen Vestlandet.

Tvers gjennom Møre og Romsdal går Norges mest markante kulturgrense, mellom det trønderske og det vestlandske i folkeleg kultur. Grensa går tvers over øya Midøy. Denne grensa manifesterer seg på mange måtar, som ei dialektgrense og som eit skilje i byggeskikk og matskikk. Historisk var denne grensa bispedømmegrense mellom Nidaros og Bjørgvin bispedømme heilt opp til 1983 da Møre bispedømme vart stifta med Molde som bispesete.

Agder med dei to fylka Aust-Agder og Vest-Agder var ein del av Vestlandet fram til 1902, da forfattarane Vilhelm Krag og Gabriel Scott lanserte omgrepet Sørlandet for dette området som ein eigen landsdel. Vilhelm Krag foreslo i ein artikkel i Morgenbladet 17. mars 1902 at området frå Grenland til Boknafjorden skulle kallast Sørlandet – eit område som omfattar meir enn dagens Agder-fylke. På den tida var Sørlandet ingen eigen landsdel; området høyrte til Vestlandet. Avisa Vestlandske Tidende kom ut i Arendal, og jernbanen som skulle gå frå Oslo via Kristiansand til Stavanger skulle heite Vestlandsbanen.

Valdres og Hallingdal var også lenge ein del av Vestlandet og var frå ca. 1125 til 1632 ein del av Stavanger bispedømme, men høyrer i dag til Oppland og Buskerud på Austlandet.

Vestlandet er ein viktig landsdel i Noreg der 30 % av verdiskapinga skjer. Etter at det blei funne olje i Nordsjøen på slutten av 1960-talet har Vestlandet stadig blitt rikare, men mange vestlendingar meiner i dag at dei får for lite i forhold til verdiskapinga som skjer på Vestlandet.[4]

Bergen var hovudstad i Noregsveldet til 1314, fast samlingsplass for Gulatinget frå 1300, største by i Norden på 15- og 1600-talet og i Noreg frem til 1830-talet. Bergen var også eksporthamn for Vestlandet og Nord-Norge i mange hundre år og samtidig administrasjonsby for desse landsdelane, og inngjekk i perioden 1350-1750 i det mektige Hansaforbundet. Bergen var eit eige fylke frå 1831 til 1972. Bergen er framleis den største byen på Vestlandet, men Stavanger/Sandnes har dei siste tiåra hatt størst vekst.

Det er i 2013 ikkje semje om landsdelshovudstad for Vestlandet.

Store Skagastølstind (2405 moh.) er Vestlandets høgste fjell.
Orrestranda.
Fjording er ein vestnorsk hesterase som er nært slekta med islandshesten.

Vestlandet har ein varierande natur frå høgfjellsområde som hevar seg mot aust og ned til fjordar og øyar langs kysten. Elvane har ofte bratte, korte løp med høge fossar, men på fjellvidda er elvane lange, slake og meandrande og yst ved kysten har elvane korte, slake løp med grunne fjordsjøar. Det er spreidd med jordbruk i heile regionen, spesielt i den sørlege delen med Jæren, som er eit av Noregs viktigaste jordbruksområde. Nesten alle byane ligg langs kysten. Det er her også dei fleste menneska bur, mens langs fjordane og fjella bur det ganske få menneske. Fjellkjeda som kjenneteiknar landskapet oppstod for 425 millionar år sidan, då Noreg kolliderte med Grønland. Delar av Vestlandet vart pressa ned mot 100 kilometers djup under Grønland, samtidig som andre bergartar vart skuva inn over Noreg. Fjellkjeda som vart pressa opp må ha minna om Himalaya, men er sidan sliten ned til det vi ser i dag.[5]

Typisk vestnorsk jordbrukslandskap.

Tabell for jordbruk på Vestlandet, etter fylke.[6]

Rogaland Møre og Romsdal Hordaland Sogn og Fjordane Totalt
Prosent av landarealet 11,9 % 4,1 % 2,8 % 2,6 % 5,3 %
Areal i km² 1 115 km² 619 km² 432 km² 484 km² 2 650 km²
Forhaustar på Jæren

Jæren er det mest kjente og største jordbruksområdet på Vestlandet. Rogaland er det nest viktigaste jordbruksfylket i landet (etter Hedmark), der nesten 12 % av arealet er jordbruksområde.

Til saman er 5,3 % av arealet på Vestlandet jordbruksareal. Det vil seie 2 650 km², noko som er større enn Vestfold. Dei største jordbrukskommunane i kvart fylke er Hå, Voss, Luster og Fræna (frå sør til nord).

Hardangerfjorden er ein av fire store oppdrettsregionar av laks i verda.

Hårteigen

Vestlandet er kjent for sine lange og bratte fjordar. Verdas nest lengste fjord er Sognefjorden og tredje lengst er Hardangerfjorden (Lengst er Scoresbysundet på Grønland). Fjordane trekker veldig mange turistar frå utlandet. Sognefjorden ca. 204 km lang frå Skjolden til Solund, og 1308 m på det djupaste. Hardangerfjorden ligg i Hordaland fylke i området Hardanger. Fjorden går frå Husnes og Tysnesøy ute mot vest til Odda lengst inn mot Hardangervidda. Største djup er på meir enn 800 m like ved Norheimsund omtrent halvvegs inn i fjorden. Isbreen Folgefonni ligg på sørsida av Hardangerfjorden. Boknafjorden er ein brei fjord i Rogaland. Den skil Jæren og Ryfylke frå Haugalandet. Fjorden er vid og open mot havet.

Fiskeværet Ona er eit av dei mest kjente fiskeværa på Vestlandet.

Vestlandet har eit rikt øyrike med mange små og store øyar. Osterøy er Nord-Europas største innlandsøy og Vestlandets største øy. På Vestlandet, vesentleg i Møre og Romsdal, finn ein mindre fiskevær og øyer. Smøla er Norges største fiskevær sør for Lofoten.

Rank Øyer Areal
(km²)		 Distrikt
1 Osterøy 329 Midhordland
2 Sotra 246 Midhordland
3 Stord 241 Sunnhordland
4 Smøla 218 Nordmøre
5 Tysnesøy 198 Sunnhordland
6 Karmøy 176 Haugalandet
7 Bømlo 171 Sunnhordland
8 Hareidlandet 166 Sunnmøre
9 Averøy 165 Nordmøre
10 Ertvågsøya 139 Nordmøre
11 Gurskøya 139 Sunnmøre
12 Bremangerlandet 131 Nordfjord
13 Sula 116 Sogn
14 Radøy 103 Nordhordland
15 Askøy 99 Midhordland

Vestlandet hadde 1 314 265 innbyggjarar 1. oktober 2012, noko som tilsvara 26,1 % av befolkninga i Noreg. I 1769 var delen høgst med 26,7 %, i 1930 lågast med 24,6 %.

Vestlandet hadde 27,2 % av landets totale befolkningsvekst i perioden frå 2001 til 2009.

Tabellen under viser befolkningsutviklinga i landsdelen i perioden 1769-2001[7], prognose for anslått folketall i 2030 og prosentandel av Norges befolkning.[8]

År Folketal Prosent
1769 193 259 26,7 %
1801 230 051 26,0 %
1855 392 588 26,3 %
1901 560 765 25,0 %
1950 811 411 24,9 %
2001 1 169 828 25,8 %
2030 1 525 853 26,1 %

Dialektane på Vestlandet høyrer stort sett til dei Vestnorske målføra. Sørvestlandsk eller a-mål vert tala i Rogaland, Hordaland, og i Indre Sogn, medan nordvestlandsk eller nordleg e-mål vert tala i Ytre Sogn, Fjordane, på Sunnmøre og i Romsdal. Unntaket er Nordmørsk som høyrer til Trøndsk mål.

Vestlandet vert rekna som heimstamnen hjå nynorsken, det var målføra i desse landslutane Ivar Aasen nytta som grunnlag for landsmålet, og det var her det nye norske målet vart ført inn i skular og herad på byrjinga av 1900-talet. Kring Andre verdskrigen var det mesta berre byane som framleis heldt på bokmålet. I dag breier bokmålet seg utover nett frå desse byane, og det er berre i Sogn og Fjordane og i Møre og Romsdal kor framleis eit fleirtal av skuleelevane har nynorsk som hovudmål. Hordaland har rett nok flest nynorskelevar av fylka, men det held berre til 40% av elevane. I Rogaland har om lag firedelen av elevane nynorsk.

Etter reglane i mållova er nynorsk fleirtalsmålform i dei fire Vestlandsfylka, og eit fleirtal av kommunane har nynorsk som administrasjonsspråk.

8,2 % av befolkninga var per 1. januar 2009 innvandrarar eller fødd av to utanlandskfødde foreldre, noko som svarar til 102 477 menneske. Desse utgjer 20,2 % av innvandrarbefolkninga i Noreg. Av innvandrarane på Vestlandet kom 9 169 frå Norden, 15 344 frå Vest-Europa ellers, 29 674 frå Aust-Europa, 9 883 frå Afrika, 30 677 frå Asia med Tyrkia, 2 524 frå Nord-Amerika, 4 752 frå Sør-Amerika og 454 frå Oseania.[9]

Vestlandet består av tre av dei elleve fylka i Noreg. Tabellen under angir fakta om kvart av desse fylka.

Fylke Adm. senter Største by Innbyggjarar (2013) Areal (km²) Ordførar Parti Fylkesmann Målform
 Vestland Bergen Bergen 651 299 34 063 Jon Askeland Sp Lars Sponheim Nynorsk
 Rogaland Stavanger Stavanger 499 417 9 376 Janne Johnsen H Harald Thune Nøytral
 Møre og Romsdal Molde Ålesund 270 624 15 114 Jon Aasen Ap Lodve Solholm Nynorsk
Totalt 1 318 398 58 552,34 km²
Fiskeværet Ona utanfor Molde
Hordaland er det viktigaste fruktfylket i Noreg. Her vert 40 % av epla og pærene i landet dyrka og 70 % av kirsebæra, her frå epledyrking på Lofthus. På heile Vestlandet vert rundt 80 % av epla og pærene og 90 % av kirsebæra produsert.[treng kjelde]

Dette er dei største byane og tettstadene på Vestlandet, rangert etter innbyggjartal:[10]

Namn Kommunar tettstaden ligg i Folkemengd Flatevidd km²
Bergen Bergen 269 548 91,18
Stavanger/Sandnes Sandnes, Sola, Stavanger og Randaberg 234 757 80,2
Ålesund Sula og Ålesund 55 386 28,88
Haugesund Haugesund og Karmøy 46 359 21,42
Molde Molde 21 854 9,34
Askøy Askøy 24 280 15,06
Kristiansund Kristiansund 18 103 8,42
Leirvik Stord 14 507 10,28
Egersund Eigersund 11 629 7,09
Bryne Klepp og Time 13 151 5,66
Åkrehamn Karmøy 7 955 4,37
Ålgård/Figgjo Gjesdal og Sandnes 11 876 5,17
Knarrevik/Straume Fjell 12 194 7,27
Osøyro Os 14 621 9,39
Førde Førde 10 535 5,9
Florø Flora 9 015 6,84
Kleppe/Verdalen Klepp 9 859 3,34
Kopervik Karmøy 11 690 7,73
Ørsta Ørsta 7 568 5,79
Kvernaland Klepp og Time 7 824 4,54
Indre Arna Bergen 9 895 4,56
Nærbø Hå 7 515 3,14
Jørpeland Strand 7 534 4,18
Vossevangen Voss 6 965 3,86
Volda Volda 7 033 3,78
Tananger Sola 0
Hommersåk Sandnes 6 729 2,23
Ulsteinvik Ulstein 6 164 3,94
Odda Odda 4 764 2,85
Knarvik Lindås 6 590 3,85
Sauda Sauda 4 134 4,07
Sykkylven Sykkylven 4 413 3,55
Sunndalsøra Sunndal 4 110 3,51
Hareid Hareid 3 502 2,62
Fanahammeren Bergen 0 0
Fosnavåg Herøy 0
Førdesfjorden Tysvær 3 973 2,61
Sogndalsfjøra Sogndal 4 324 2,1
Nordstrand Giske 4 316 2,63
Øvre Årdal Årdal 3 082 1,88
Skudeneshamn Karmøy 3 332 2,55
Sagvåg Stord 3 454 2,69
Måløy Vågsøy 3 291 2,21
Norheimsund Kvam 4 619 3,93
Bergen
Stavanger
Sandnes
Ålesund
Haugesund
Molde
Kristiansund
Stord
Førde i Sunnfjord
Bryne
Florø
Karmøy
Jørpeland
Kvam
Ulsteinvik
Sauda
Fosnavåg
Måløy
Åndalsnes
Nr. Namn Distrikt Folkemengd Flatevidd km² Målform
1101 Eigersund Dalane 15 221 432 Bokmål
1102 Sandnes Jæren 304 Nøytral
1103 Stavanger Jæren 149 048 71 Bokmål
1106 Haugesund Haugalandet 38 292 73 Bokmål
1111 Sokndal Dalane 3 347 295 Nøytral
1112 Lund Dalane 3 226 409 Nøytral
1114 Bjerkreim Dalane 2 892 651 Nynorsk
1119 Hå Jæren 19 827 258 Nøytral
1120 Klepp Jæren 20 900 114 Nynorsk
1121 Time Jæren 19 910 183 Nynorsk
1122 Gjesdal Jæren 12 362 618 Nøytral
1124 Sola Jæren 28 685 69 Nøytral
1127 Randaberg Jæren 11 742 25 Nøytral
1129 Forsand Ryfylke 780 Nynorsk
1130 Strand Ryfylke 13 703 218 Nøytral
1133 Hjelmeland Ryfylke 2 643 1 090 Nynorsk
1134 Suldal Ryfylke 3 889 1 736 Nynorsk
1135 Sauda Ryfylke 4 572 546 Nynorsk
1141 Finnøy Ryfylke 104 Nynorsk
1142 Rennesøy Ryfylke 65 Nøytral
1144 Kvitsøy Ryfylke 544 6 Nøytral
1145 Bokn Haugalandet 883 47 Nynorsk
1146 Tysvær Haugalandet 11 570 425 Nynorsk
1149 Karmøy Haugalandet 43 306 230 Nøytral
1151 Utsira Haugalandet 215 6 Nøytral
1160 Vindafjord Haugalandet 8 938 620 Nynorsk
1201 Bergen Midhordland 466 Nøytral
1211 Etne Sunnhordland 735 Nynorsk
1216 Sveio Sunnhordland 246 Nynorsk
1219 Bømlo Sunnhordland 246 Nynorsk
1221 Stord Sunnhordland 144 Nynorsk
1222 Fitjar Sunnhordland 142 Nynorsk
1223 Tysnes Sunnhordland 255 Nynorsk
1224 Kvinnherad Sunnhordland 1 128 Nynorsk
1227 Jondal Hardanger 210 Nynorsk
1228 Odda Hardanger 1 616 Nøytral
1231 Ullensvang Hardanger 1 399 Nynorsk
1232 Eidfjord Hardanger 1 492 Nynorsk
1233 Ulvik Hardanger 721 Nynorsk
1234 Granvin Hardanger 213 Nynorsk
1235 Voss Voss 1 806 Nynorsk
1238 Kvam Hardanger 617 Nynorsk
1241 Fusa Midhordland 378 Nynorsk
1242 Samnanger Midhordland 269 Nynorsk
1243 Os Midhordland 140 Nynorsk
1244 Austevoll Midhordland 117 Nynorsk
1245 Sund Midhordland 100 Nynorsk
1246 Fjell Midhordland 148 Nynorsk
1247 Askøy Midhordland 101 Nøytral
1251 Vaksdal Nordhordland 716 Nynorsk
1252 Modalen Nordhordland 412 Nynorsk
1253 Osterøy Nordhordland 255 Nynorsk
1256 Meland Nordhordland 93 Nynorsk
1259 Øygarden Midhordland 67 Nynorsk
1260 Radøy Nordhordland 112 Nynorsk
1263 Lindås Nordhordland 476 Nynorsk
1264 Austrheim Nordhordland 57 Nynorsk
1265 Fedje Nordhordland 9 Nynorsk
1266 Masfjorden Nordhordland 556 Nynorsk
1401 Flora Sunnfjord 692 Nynorsk
1411 Gulen Sogn 597 Nynorsk
1412 Solund Sogn 228 Nynorsk
1413 Hyllestad Sogn 259 Nynorsk
1416 Høyanger Sogn 908 Nynorsk
1417 Vik Sogn 833 Nynorsk
1418 Balestrand Sogn 430 Nynorsk
1419 Leikanger Sogn 180 Nynorsk
1420 Sogndal Sogn 746 Nynorsk
1421 Aurland Sogn 1 468 Nynorsk
1422 Lærdal Sogn 1 342 Nynorsk
1424 Årdal Sogn 976 Nynorsk
1426 Luster Sogn 2 707 Nynorsk
1428 Askvoll Sunnfjord 326 Nynorsk
1429 Fjaler Sunnfjord 417 Nynorsk
1430 Gaular Sunnfjord 582 Nynorsk
1431 Jølster Sunnfjord 670 Nynorsk
1432 Førde Sunnfjord 586 Nynorsk
1433 Naustdal Sunnfjord 370 Nynorsk
1438 Bremanger Nordfjord 833 Nynorsk
1439 Vågsøy Nordfjord 177 Nynorsk
1441 Selje Nordfjord 226 Nynorsk
1443 Eid Nordfjord 469 Nynorsk
1444 Hornindal Nordfjord 192 Nynorsk
1445 Gloppen Nordfjord 1 030 Nynorsk
1449 Stryn Nordfjord 1 378 Nynorsk
1502 Molde Romsdal 363 Nøytral
1504 Ålesund Sunnmøre 98 Nøytral
1505 Kristiansund Nordmøre 24 404 87 Bokmål
1511 Vanylven Sunnmøre 3 026 385 Nynorsk
1514 Sande Sunnmøre 2 438 93 Nynorsk
1515 Herøy Sunnmøre 8 968 120 Nynorsk
1516 Ulstein Sunnmøre 8 861 97 Nynorsk
1517 Hareid Sunnmøre 5 322 82 Nynorsk
1519 Volda Sunnmøre 547 Nynorsk
1520 Ørsta Sunnmøre 10 958 805 Nynorsk
1523 Ørskog Sunnmøre 132 Nynorsk
1524 Norddal Sunnmøre 944 Nynorsk
1525 Stranda Sunnmøre 4 348 866 Nynorsk
1526 Stordal Sunnmøre 247 Nynorsk
1528 Sykkylven Sunnmøre 7 617 338 Nynorsk
1529 Skodje Sunnmøre 120 Nynorsk
1531 Sula Sunnmøre 9 720 59 Nynorsk
1532 Giske Sunnmøre 8 691 40 Nynorsk
1534 Haram Sunnmøre 261 Nynorsk
1535 Vestnes Romsdal 7 147 352 Nynorsk
1539 Rauma Romsdal 7 299 1 502 Nøytral
1543 Nesset Romsdal 1 046 Nynorsk
1545 Midsund Romsdal 95 Nynorsk
1546 Sandøy Romsdal 20 Nynorsk
1547 Aukra Romsdal 3 678 59 Nynorsk
1548 Fræna Romsdal 369 Nynorsk
1551 Eide Nordmøre 152 Bokmål
1554 Averøy Nordmøre 5 955 176 Nøytral
1557 Gjemnes Nordmøre 2 700 382 Nøytral
1560 Tingvoll Nordmøre 3 041 337 Nøytral
1563 Sunndal Nordmøre 7 227 1 713 Nøytral
1566 Surnadal Nordmøre 5 953 1 365 Nynorsk
1567 Rindal Nordmøre 632 Nøytral
1571 Halsa Nordmøre 301 Nøytral
1573 Smøla Nordmøre 2 159 282 Nøytral
1576 Aure Nordmøre 3 408 644 Nøytral
Totalt Vestlandet 1 318 398 58 552
Gulating lagmannsrett dekker Rogaland, Hordaland og Sogn og Fjordane.

Ved stortingsvalet i 2009 vart dei 42 stortingsrepresentantane fordelt slik på partia:[11]

Parti Rogaland Hordaland Sogn og Fjordane Møre og Romsdal Sum
Arbeidarpartiet 3 5 2 3 13
Framstegspartiet 4 4 1 3 12
Høgre 3 3 1 1 8
Senterpartiet 1 1 1 1 4
Kristeleg Folkeparti 1 1 0 1 3
Sosialistisk Venstreparti 1 1 0 0 2