Łekno (województwo wielkopolskie) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Łekno

wieś
Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Łeknie
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	wągrowiecki
Gmina	Wągrowiec
Liczba ludności	630
Strefa numeracyjna	67
Kod pocztowy	62-105[2]
Tablice rejestracyjne	PWA
SIMC	0531909
Położenie na mapie gminy wiejskiej Wągrowiec
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego
Położenie na mapie powiatu wągrowieckiego
52°50′29″N 17°18′18″E/52,841389 17,305000[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Łekno – wieś pałucka w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie wągrowieckim, w gminie Wągrowiec, przy drodze wojewódzkiej nr 251. Łekno jest położone nad brzegiem Jeziora Łekneńskiego, na północny wschód od Wągrowca (ok. 10 km).

W latach 1973–1976 Łekno było siedzibą gminy Łekno. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Łekno. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa pilskiego.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1370, położone było w XVI w. w województwie kaliskim^[3].

Leży na trasie szlaku cysterskiego.

Dawne integralne części wsi Łekno^[4][5]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0531915	Ludwikowo	część wsi (od 2023 r. wieś[6])

Gród w Łeknie został wzniesiony na zachodnim brzegu Jeziora Łekneńskiego ok. VII wieku^[7]. Był to gród plemienny, który w okresie kształtowania państwa polskiego został zajęty przez pierwszych władców piastowskich. W czasach panowania Bolesława Chrobrego zbudowano w grodzie romańską rotundę, jedną z najwcześniejszych murowanych świątyń w Wielkopolsce (początek XI wieku)^[8]. Był to jeden z ważniejszych grodów państwa wczesnopiastowskiego, pełniący funkcję "grodu kasztelańskiego"^[9]. Jego znaczenie podkreśla przekaz bulli papieża Innocentego II z 1136 roku, gdzie Łekno jest wymienione w grupie ważniejszych ośrodków funkcjonujących w granicach archidiecezji gnieźnieńskiej. Kolejne wzmianki o Łeknie znajdują się w dokumencie fundacyjnym Zbyluta z rodu Pałuków dla klasztoru cystersów w Łeknie z 1153 roku. Na mocy tego dokumentu Zbylut ofiarował zakonowi trzy wsie i miejsce dawnego grodu, na którym po niwelacji wałów wzniesiono kościół i zabudowania klasztorne. Obiekty te znajdowały się na zachodnim brzegu Jeziora Łekneńskiego. Na przeciwległym, wschodnim brzegu akwenu rozwijała się osada targowa, późniejsze miasto, a obecnie wieś Łekno. Ośrodek ten pozostał własnością spadkobierców Zbyluta z rodu Pałuków. Cystersi otrzymali tutaj na pewien czas rynek z karczmą (forum cum taberna), z których czerpali dochody^[10]. Rynek z karczmą powrócił na własność rodu Pałuków w połowie XIII wieku, w drodze zamiany za inne posiadłości. Klasztor obsadzili cystersi, którzy przybyli z Altenbergu pod Kolonią. Był to pierwszy klasztor tej reguły w Polsce.

Od wczesnego średniowiecza Łekno było ważnym ośrodkiem targowym i administracyjnym, położonym na szlaku handlowym łączącym Wielkopolskę z Pomorzem. W tym okresie pełniło funkcje wczesnomiejskie. Jako "miasto" (civitas) zostało określone po raz pierwszy około 1370 roku.

W 1383 r. Łekno zostało spalone w czasie wojny domowej w Wielkopolsce (tzw. wojna Grzymalitów z Nałęczami).

W latach 90. XIV w, cystersi rozpoczęli budowę swojej nowej siedziby w pobliskim Wągrowcu. Główną przyczyną przeniesienia siedziby opactwa była katastrofa budowlana, w wyniku której uległ zniszczeniu kościół klasztorny w Łeknie. Proces translokacji klasztoru z Łekna do Wągrowca trwał około sto lat.

W 1444 roku Trojan z rodu Pałuków sędzia kaliski, ówczesny właściciel Łekna, przeniósł miasto na prawo magdeburskie, co dało impuls do dalszego rozwoju.

W 1460 roku, po śmierci Trojana sędziego kaliskiego doszło do gwałtownego sporu o Łekno. Wdowa po jego synu, Dorota, wraz ze swoim drugim mężem Mikołajem Milajem z Miłosławia oraz 80 zbrojnej szlachty i setką czeladzi, dokonała zajazdu na Łekno. W efekcie sporu doszło do podziału miasta, którego główną część utrzymała córka Trojana Dorota, zamężna Dziersława Skierki z Sarbinowa herbu Nałęcz. Ostatecznie to ich potomstwo odziedziczyło Łekno i przyjęło nazwisko Łekińskich. Ostatnim przedstawicielem tej genealogii był Nikodem Łekiński. W późniejszym okresie miejscowość przechodziła na własność innych rodów szlacheckich i stopniowo traciła dawny prestiż i znaczenie.

W wyniku III rozbioru, w 1793 przeszło pod administrację pruską. W latach 1807–1815 znajdowało się na obszarze Księstwa Warszawskiego. Od 1815 r. ponownie pod administracją pruską. Łekno utraciło prawa miejskie w 1888 r.

W ostatnich dniach 1918 roku, w wyniku zwycięskiego powstania wielkopolskiego, Łekno powróciło do Polski.

Z Łekna pochodzi Kazimierz Ulatowski, polski architekt i historyk architektury, naczelnik Wydziału Szkół Zawodowych, szef Departamentu Sztuki i Kultury w Ministerstwie byłej Dzielnicy Pruskiej, dyrektor Państwowej Szkoły Przemysłu Artystycznego w Bydgoszczy, radca budowlany w Magistracie toruńskim i naczelnik Wydziału Kultury i Oświaty Zarządu Miejskiego w Toruniu, docent Politechniki Poznańskiej.

• Późnogotycki trójnawowy kościół parafialny pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła z gwiaździstym sklepieniem. Pierwszy kościół zbudowano przed rokiem 1246 i był ufundowany przez cystersów. Obecna budowla powstała w połowie XVI w. z fundacji Nikodema Łekińskiego. Późnorenesansowy nagrobek fundatora znajduje się w prezbiterium po lewej stronie. Do najciekawszych elementów wyposażenia świątyni należy zaliczyć m.in. barokowy ołtarz główny i późnorenesansowe ołtarze boczne. Ściany zewnętrzne są ozdobione dekoracją ceglaną: fryzem, szczytami, wieżyczkami.

• Na zachodnim brzegu J. Łekneńskiego znajduje się niewielki pagórek. Jest to miejsce dawnego klasztoru cystersów. Przeprowadzone tam badania archeologiczne pozwalają stwierdzić że: oprócz pozostałości przedromańskiego kościoła z ok. 1120 r. (są to relikty budowli sakralnej na planie koła – rotundy wczesnoromańskiej) i klasztoru cystersów z połowy XIII wieku, znajdują się tam także pozostałości po wczesnośredniowiecznym grodzisku, otoczonym wałem obronnym i fosą.
• Rotunda w Łeknie – w latach 80. XX wieku odkryto na grodzie w Łeknie bardzo dobrze zachowane (w całości) fundamenty jednoabsydowej rotundy zbudowanej przypuszczalnie w XI wieku. Relikty części naziemnej sięgają w niektórych miejscach nawet 0,5 m oraz zdołano uchwycić znaczny (2 m kw) fragment posadzki i stopień ołtarzowy. Nawa główna ma średnicę wewnętrzną 6,8 m, a zewnętrzną 9 m, wewnętrzna średnica absydy to 3,6 m, a zewnętrzna – 5,6 m. Długość na osi wschód-zachód wynosi 12 m kw. Mury wykonano od strony lic z płytek piaskowca metodą opus emplectum, wnętrze wypełniono dowolnym materiałem skalnym. Całość spoiła zaprawa z gipsu jastrychowego. Od strony północnej fundamenty nawy wzmocniono w późniejszym okresie dodatkowym fundamentowaniem^[11].
• grodzisko stożkowate z XIII-XIV położone na południe od miasta lokacyjnego, na wschodnim brzegu Jeziora Łekneńskiego. Stożkowaty nasyp otoczony jest fosą o szerokości około 7 m, wyniesiony około 4 m ponad poziom okolicznych łąk. Plateau silnie zarośniętego kopca ma około 15 m średnicy, od strony północnej poprzedza go słabo czytelny, podkowiasty wał. Na kopcu podczas badań w 1981 roku zarejestrowano relikty budowli, zapewne wieżowej, wykonanej z materiałów nietrwałych. Przypuszczalnie była to siedziba obronna tutejszej linii Pałuków, wywodzących się od kasztelana nakielskiego Trojana, zmarłego pomiędzy 1306 a 1313 rokiem^[12].

• Łekno (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 645.
• Łekno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 264.