zulu – språk – Store norske leksikon

Zulu har dei fem vokalane i, e, a, o, u, med eit perifert skilje mellom korte og lange vokalar. Språket har kring 50 konsonantfonem; talet avheng noko av analysen (fonema er skrivne ortografisk):

• ejektive lukkelydar og affrikatar: p t k ts tsh kl
• stemd affrikat: j
• aspirerte plosivar: ph th kh
• stemde plosivar: bh d g
• implosiv: b
• prenasalerte konsonantar: nk mb ng ntsh nj
• nasalar: m n ny
• frikativar: f s sh hl h v z dl hh
• stemde approksimantar: w l y
• vibrant: r
• klikklydar: c ch gc nc ngc x xh gx nx ngx q qh gq nq ngq

Klikklydane (velarisk ingressive språklydar) er skilde frå kvarandre ved at c q x (c median, alveolar; x lateral, alveolar; q postalveolar) er orale, ustemde; gc gx gq er orale med luftfylt stemme; ch qh xh er orale og aspirerte; nc nq nx er nasale med vanleg stemme; ngc ngq ngx er nasale med luftfylt stemme. Klikklydar er uvanlege i niger-kongospråka, der dei berre finst i nokre sørlege bantuspråk, heilt tydeleg som påverknad frå ikkje-nigerkongospråka i det sørlege Afrika, dei såkalla khoisanspråka, der klikklydar er vanlege.

Som dei fleste afrikanske språk sønnanfor Sahara er zulu eit tonespråk, med ein høg, ein låg og ein fallande tone, som ikkje er markerte ortografisk. Trykket ligg alltid på den nest siste stavinga i ordet, og den trykksterke vokalen blir forlengd. Infinitiven ukugigitheka 'å fnise' har da denne uttalen, når både trykk, vokalforlenging og tonar er noterte: [úkùɡìɡìˈtʰêːk'à]. (´ = høg tone, ̀ = låg tone, ̂ = fallande tone).

Substantiva i zulu har eit prefiks som fortel kva for nominalklasse dei høyrer til, og det finst eigne eintals og fleirtals nominalklassar, til saman 18 klassar. Her er nokre døme (bindestreken er ikkje med i vanleg rettskriving):

• umu-ntu 'menneske', fleirtal aba-ntu
• in-ja 'hund', fleirtal izin-ja
• i-kati 'katt', fleirtal ama-kati

Eintalsprefikset umu- og fleirtalsprefikset aba- står for genuset for menneske, mens eintalsprefikset in- og fleirtalsprefikset izin-- står for genuset for dyr. I bantugrammatikken har dei ulike klassane eit nummer, der umu- er klasse 1, aba- klasse 2, in- klasse 9, izin- klasse 10, i- klasse 5 og ama- klasse 6. Fleire ordklassar kongruerer i nominalklasse med substantivet, mellom anna slik at verbet har subjektprefiks og til dels til objektprefiks for dei ulike nominalklassane, til dømes slik:

1. In-ja i-ya-luma i-kati 'Hunden (inja) bit (iyaluma) katten (ikati)'
2. In-ja i-ya-li-luma 'Hunden bit han'

Verbforma iyaluma har subjektprefikset i- (klasse 9) pluss presens-prefikset ya-, mens verbforma iyaliluma har subjektprefikset i- (klasse 9), presens-prefikset ya- og objektprefikset li- (klasse 5).

Zulu er eit såkalla SVO-språk, det vil seie eit språk der subjektet (S) normalt kjem føre verbalet (V), mens objektet (O) kjem etter, som i dei to setningane i førre avsnitt.

I nomenfrasen kjem substantivet (overleddet, kjernen) først, følgt av attributtar (adledd), som i romantittelen som er nemnd i avsnittet Historie: Insila kaShaka (Tenaren til [kong] Shaka). Substantivet insila 'hale, tenar' står først, følgt av mens genitivleddet (attributten) kaShaka 'Shakas'.