ÇERKES ALFABELERİ

ÇERKES ALFABELERİ ÇERKESLERİN ALFABE GİRİŞİMLERİNİN KISA TARİHİ VE GÜNÜMÜZ ÇERKES ALFABELERİ Şamil Emre AYDIN Жыкъуэ Щамил 1  E-Kitap ISBN 978-605-65691-0-4 Adana 2015 2  İÇİNDEKİLER GİRİŞ ........................................................................................................................................................ 6 1. BÖLÜM: DÜNDEN BUGÜNE ÇERKESLERİN KULLANDIĞI ALFABELER ................................................... 7 1.1. M.Ö. 5000-4000’DE ÖZGÜN ALFABE KULLANILDIĞI İDDİASI........................................................ 7 1.2. M.Ö. 2000’Lİ YILLARDA LUWİ HİYEROGLİFİ VE HİTİT ÇİVİ YAZISI KULLANILDIĞI İDDİASI ............. 8 1.3. M.Ö. 2000’Lİ YILLARDA İDEOGRAFİK YAZI KULLANILDIĞI İDDİASI................................................ 8 1.4. M.Ö. 1200’LÜ YILLARDA İDEOGRAFİK YAZI KULLANILDIĞI İDDİASI .............................................. 9 1.5. M.Ö. 500-300’DE GREK ALFABESİ KULLANIMI ........................................................................... 10 1.6. ARAP ALFABESİNE GEÇİŞ SÜRECİ ................................................................................................ 10 1.7. YİRMİNCİ YÜZYILDA ARAP ALFABESİNİN RESMÎ KULLANIMI ...................................................... 11 1.8. YİRMİNCİ YÜZYILDA LATİN ALFABESİNİN RESMÎ KULLANIMI ..................................................... 11 1.9. YİRMİNCİ YÜZYILDA KİRİL ALFABESİNİN RESMÎ KULLANIMI ....................................................... 11 2. BÖLÜM: ÇERKES ALFABESİ OLUŞTURMA DENEMELERİ..................................................................... 13 2.1. ÇERKESYA’DA ÇERKES ALFABESİ OLUŞTURMA DENEMELERİ ..................................................... 13 2.1.1. SOVYETLER BİRLİĞİNDEN (1922'DEN) ÖNCE ....................................................................... 13 2.1.2. SOVYETLER BİRLİĞİNDEN (1922'DEN) SONRA ..................................................................... 14 2.2. DİYASPORA’DA ÇERKES ALFABESİ OLUŞTURMA DENEMELERİ................................................... 14 3. BÖLÜM: DOĞU ÇERKES ALFABESİ ..................................................................................................... 16 А..................................................................................................................................................... 16 Б ..................................................................................................................................................... 16 В ..................................................................................................................................................... 17 Г (гу, гъ, гъу) .................................................................................................................................. 18 Д (дж, дз) ...................................................................................................................................... 19 Е ..................................................................................................................................................... 21 Ё ..................................................................................................................................................... 22 Ж (жь) ............................................................................................................................................ 22 З ..................................................................................................................................................... 23 И .................................................................................................................................................... 24 Й .................................................................................................................................................... 25 К (ку, къ, къу, кхъ, кхъу, кl, кlу) .................................................................................................... 25 Л (лъ, лl) ........................................................................................................................................ 29 М.................................................................................................................................................... 30 Н .................................................................................................................................................... 30 О .................................................................................................................................................... 31 3  П (пl) .............................................................................................................................................. 32 Р ..................................................................................................................................................... 33 С ..................................................................................................................................................... 33 Т (тl) ............................................................................................................................................... 34 У ..................................................................................................................................................... 34 Ф (фl) ............................................................................................................................................. 36 Х (ху, хъ, хъу, хь) ........................................................................................................................... 37 Ц (цl) .............................................................................................................................................. 39 Ч ..................................................................................................................................................... 40 Ш ................................................................................................................................................... 40 Щ (щl) ............................................................................................................................................ 41 Ы .................................................................................................................................................... 42 Э ..................................................................................................................................................... 42 Ю ................................................................................................................................................... 43 Я ..................................................................................................................................................... 44 Ъ .................................................................................................................................................... 44 Ь ..................................................................................................................................................... 45 l (lа, lи, lы, lу, lэ, lе) ....................................................................................................................... 45 4. BÖLÜM: BATI ÇERKES ALFABESİ ........................................................................................................ 47 А..................................................................................................................................................... 47 Б ..................................................................................................................................................... 47 В ..................................................................................................................................................... 48 Г (гу, гъ, гъу) .................................................................................................................................. 48 Д (дж, дз, дзу)............................................................................................................................... 50 Е ..................................................................................................................................................... 52 Ё ..................................................................................................................................................... 53 Ж (жъ, жъо, жъу, жь).................................................................................................................... 53 З ..................................................................................................................................................... 55 И .................................................................................................................................................... 56 Й .................................................................................................................................................... 57 К (ку, къ, къу, кl, кlо, кlу) .............................................................................................................. 57 Л (лъ, лl) ........................................................................................................................................ 60 М.................................................................................................................................................... 61 Н .................................................................................................................................................... 61 4  О .................................................................................................................................................... 62 П (пl, пlу) ....................................................................................................................................... 63 Р ..................................................................................................................................................... 64 С ..................................................................................................................................................... 64 Т (тl, тlу) ......................................................................................................................................... 65 У ..................................................................................................................................................... 66 Ф .................................................................................................................................................... 67 Х (хъ, хъу, хь)................................................................................................................................. 68 Ц (цо, цу, цl) .................................................................................................................................. 70 Ч (чъ, чl) ......................................................................................................................................... 71 Ш (шъ, шъо, шъу, шl, шlо, шlу) .................................................................................................... 72 Щ ................................................................................................................................................... 74 Ы .................................................................................................................................................... 75 Э ..................................................................................................................................................... 76 Ю ................................................................................................................................................... 77 Я ..................................................................................................................................................... 77 Ъ .................................................................................................................................................... 78 Ь ..................................................................................................................................................... 78 l (lа, lи, lы, lо, lу, lэ) ....................................................................................................................... 78 5. BÖLÜM: DİYASPORADA YAPILAN ALFABE TARTIŞMALARI ÜZERİNE ................................................. 80 KAYNAKÇA ............................................................................................................................................. 85 5 GİRİŞ İnsan neslinin, konuşmayı ve yazmayı öğrenmesi uzun zaman aldı. Önceleri mağara duvarlarına ve kayalara resimler çizerek yaşadığı olayları anlatmaya çalışmıştı; ama tam anlamıyla bunu başaramamıştı. Zamanla çeşitli seslerle anlaşmayı öğrendi. Bu sesleri geliştirerek dil haline getirdi. Artık konuşabiliyordu; fakat hâlâ yazamıyordu. Ta ki Sümerlilerin Çivi yazısını (cuneiform) keşfetmesine kadar (M.Ö. 3200). Çivi yazısından sonra kendini gelecek nesillere daha sağlıklı bir şekilde anlatabilme imkânı bulmuştu insan. Daha sonra Eski Mısır’da ideogram (resimvarî) sembollerle hiyeroglif yazıları oluşturdu. Zamanla yazın sistemlerini daha da geliştirdi. Günümüz modern alfabelerinin temelini ise Fenike Alfabesi ile attı (M.Ö. 1050). Fenike alfabesini daha da geliştirerek, günümüz Yunan (M.Ö. 8. yüzyıl), Latin (M.Ö. 7. yüzyıl), İbrani (M.Ö. 3. yüzyıl), Arap (M.S. 4. yüzyıl) ve Kiril (M.S. 9. yüzyıl) alfabelerini oluşturdu. İnsan soyu, artık yaşadıklarını, duygularını ve edindiği deneyimleri genç nesillere rahatça aktarabiliyordu. Öyle zorlu bir engeli geride bırakmıştı ki, artık onu durdurmak imkânsızdı. Kullandığı yazıyı, mağara duvarlarından kil tabletlere, kil tabletlerden papirüslere, papirüslerden mumlu levhalara, mumlu levhalardan parşömenlere, parşömenlerden kâğıda, kâğıttan bilgisayar ekranına taşıdı. Artık tarih, felsefe, edebiyat, astronomi, mitoloji ve sayılamayacak birçok alanda kitaplar yazıyordu. İnsanlık böylece ilerlemenin tadına vardı. İşte okumakta olduğunuz bu çalışma da, insanlığın yazın tarihinin geçirdiği birçok aşamaya şahitlik etmesine rağmen yazmaya geç başlayan Çerkes (Adıge) halkının, yazın hayatına giriş safhalarını anlatmayı ve Çerkeslerin günümüzde kullandıkları alfabeleri detaylıca tanıtmayı amaçlamaktadır. Ayrıca Çerkes dili ile ilgili bilimsel çalışma yapmak isteyen dilbilimciler için harflerin Uluslararası Fonetik Alfabe (IPA)’deki karşılıkları da eklenmiştir. Şamil Emre AYDIN Жыкъуэ Щамил 1 1 samilemreaydin@gmail.com adresi üzerinden görüş, eleştiri ve önerilerinizi tarafıma iletebilirsiniz. 6 1. BÖLÜM: DÜNDEN BUGÜNE ÇERKESLERİN KULLANDIĞI ALFABELER 1.1. M.Ö. 5000-4000’DE ÖZGÜN ALFABE KULLANILDIĞI İDDİASI Arkeolog Wurıs Hatali, ‘‘Адыгэ Тхыбзэм и тхыдэ (Çerkes Yazıdilinin Tarihi)’’ adlı kitabında bugünkü Çerkes aile sembollerinin M.Ö. 5000-4000 yıllarında Çerkeslerin ataları tarafından kullanılmış özgün bir alfabenin harfleri olabileceğini ileri sürmüştür. Fakat bu iddiayı doğrulayacak hiçbir arkeolojik veri bulunmamaktadır. Günümüzde, aile sembollerini harf haline getirerek özgün bir Çerkes alfabesi oluşturmak isteyenler bile vardır. Dawur R. İ. (Даур Р. И) de bunlardan biridir. Üstteki resimler, Dawur’un 2012’de hazırladığı ‘‘Черкесская Каллиграфия (Çerkesskaya Kalligrafiya)’’ adlı çalışmasından alınmıştır. 7 1.2. M.Ö. 2000’Lİ YILLARDA LUWİ HİYEROGLİFİ VE HİTİT ÇİVİ YAZISI KULLANILDIĞI İDDİASI Luwiler ve Hititler, M.Ö. 2000 yıllarında Anadolu’da yaşamaya başlayan ve Hint-Avrupa Dil Grubuna mensup dilleri kullanmış toplumlardır. Bu toplumlardan önce Anadolu’da Çerkeslerin akrabaları olduğu düşünülen Hattiler (M.Ö. 2500-1700) yaşıyordu. Hattiler, bu toplumlarla komşuluk ilişkileri kurmuş ve bu toplumları etkilemişlerdi. Elbette onlardan da etkilenmişlerdi. Hattiler, Luwiler ve Hititlerle sıkı ilişkiler kurmuş ve kültürel alış-veriş içinde bulunmuşlardı. Bu dönemde Hattiler’in, Hitit çivi yazısını ve Luwi hiyerogliflerini kullanmış olabilecekleri düşünülmektedir. Fakat Hattilerin yazı yazdıklarına dair net bir bilgi bulunmadığı için bu iddiayı doğru kabul edemiyoruz. Yeni tabletler bulundukça ve okunamamış olan tabletler deşifre edildikçe bu konular daha da netlik kazanacaktır. Hitit Çivi yazısı örneği Luwi hiyeroglifi örneği 1.3. M.Ö. 2000’Lİ YILLARDA İDEOGRAFİK YAZI KULLANILDIĞI İDDİASI Tuapse Press’in 13 Ağustos 2014 tarihli haberine göre, Soçi yöresindeki Şapsığ köyü Leve’de, üzeri ideografik yazıyla yontulmuş yarım ton ağırlığında bir taş bulundu. Adıge Cumhuriyeti Arkeoloji Bölüm Başkanı Andrey Kizilov, bu taşın Bronz Çağından kalma olduğunu ileri sürdü. ‘‘Leve Taşı’’ olarak adlandırılan bu taşın Çerkeslerin kadim topraklarında bulunması Çerkes yazınının bu tarihlerde başlamış olabileceği iddiasını ortaya çıkarmıştır. Rus arkeologlar, bu taşın 8 Çerkeslerin akrabası olduğu düşünülen Kaşkalardan kalmış olabileceğini ileri sürmektedirler. Söz konusu taştan bir görüntü. Adıge Cumhuriyetinden arkeolog Prof. Dr. Levpaç’e Nurbıy, bu yazıların ölüm ve öteki dünya üzerine olduğunu düşünmektedir. 1.4. M.Ö. 1200’LÜ YILLARDA İDEOGRAFİK YAZI KULLANILDIĞI İDDİASI 1960’ta Maykop yakınında üzerinde krokiye benzeyen ve birçok sembolden oluşan 220 cm boyutunda bir kumtaşı levha bulundu ve bu levha Maykop Taşı adıyla ünlendi. Prof. Georgi F. Turçaninov, bu taşın M.Ö. 1200’lü yıllardan kalma olduğunu söylerken; P.U.Autlev, bu taşın en çok M.Ö. 300’lü yıllara tarihlenebileceğini dile getirdi. Yine Prof. Georgi F. Turçaninov, ‘‘Kafkasya’da bulunan Antik Eserlerin Keşfi ve Yazılarının Çözümlenmesi’’ adlı eserinde bu levhayı Abazaca okuduğunu iddia ederken, Kafkasolog Y.İ. Krupnov bu iddianın geçersiz olduğunu dile getirdi. 9 1.5. M.Ö. 500-300’DE GREK ALFABESİ KULLANIMI Çerkeslerin eski atalarından olduğu kabul edilen Meotlar’ın tarih serüveni, Kafkasologların tahminlerine göre M.Ö. 18. yüzyılın ilk yarısına kadar uzanmaktadır. Meotlar, siyasi bir birliktelikten ve devletten ziyade büyük kabilelerden oluşan bölgesel yapılanmalara önem verirlerdi. Zamanla Meotlar arasından çıkan ve en güçlü bölgesel kabile haline gelen Sindler, siyasi ve düzenli bir birlikteliğe yöneldiler. Sindika (veya Sind) Krallığı adını verdikleri bir devlet kurdular. Sindika Krallığının M.Ö. 500’lü yıllarda kurulduğu tahmin edilmektedir. Sindika Limanı (Grekçe: Gorgippia) sayesinde büyük bir ticaret potansiyeli olan Sind Krallığı, Grekler ile karşılıklı etkileşime girmiş ve bu etkileşim sonucunda Grek alfabesini öğrenmiştir. Grek etkileşiminden dolayı Grek şairi Hipponaks (M.Ö. 541-487) ve onun ardından tarihçi Herodot (M.Ö. 484-425), Sindlerden bahsetmiştir. Sind Krallığına ait örnek sikkelerde Grek alfabesiyle ‘‘ΣΙΝΔΩΝ (Sindon)’’ yazmakta 1.6. ARAP ALFABESİNE GEÇİŞ SÜRECİ İran'ın büyük bir kısmını fethedip Kafkasya’ya doğru ilerleyen İslam orduları karşılarında Musevî Hazarları buldular. 7. yüzyılın ikinci çeyreğinden, 9. yüzyılın ortalarına kadar süren Hazar direnci nedeniyle İslam orduları Çerkesya’ya giriş yapmakta zorlandı. Osmanlılar ve onların 10 güdümündeki Kırım Hanlığının çabalarıyla İslam Çerkesya’ya ancak 16- 17. yüzyıllardan itibaren giriş yapabildi. Bu yüzden 7. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar Arap alfabesini öğrenebilen Çerkes sayısının hayli az olduğu tahmin edilebilir. Çerkesler, İslam dininin kutsal kitabını okuyabilmek için 18. yüzyılda Arap alfabesini aktif olarak öğrenmeye başladı. Ayrıca Çerkes kökenli Memlük Burcî hanedanının (1382-1517) Arap alfabesini kullandığı ve 1501-1516 yıllarında bu hanedana sultanlık yapmış Kansu Gavri’nin her ne kadar günümüze ulaşamamış olsa da Arap alfabesiyle Çerkesçe şiirler yazdığı da söylenmektedir. 1.7. YİRMİNCİ YÜZYILDA ARAP ALFABESİNİN RESMÎ KULLANIMI 1800’lü yıllardan itibaren, Arap harfleriyle Çerkes alfabesi oluşturma girişimlerine başlanmıştır. Fakat bu girişimler aydın sınıfın yazıyı kullandığı dar bir çevrede sınırlı kalmıştır. Batı Çerkesleri 1918’den 1927 yılına kadar; Doğu Çerkesleri ise 1924’e kadar Arap alfabesini resmî olarak kullanmışlardır. 1.8. YİRMİNCİ YÜZYILDA LATİN ALFABESİNİN RESMÎ KULLANIMI Batı Çerkesleri 1927’den 1938’e kadar; Doğu Çerkesleri ise 1924’ten 1936’ya kadar Latin alfabesini resmî olarak kullanmışlardır. 1.9. YİRMİNCİ YÜZYILDA KİRİL ALFABESİNİN RESMÎ KULLANIMI 1917 Sovyet devrimiyle birlikte oluşan şartlar nedeniyle alfabe çalışmaları zamanla Kiril temelli bir hâl almaya başlamıştır. Batı Çerkesleri 1938’den; Doğu Çerkesleri ise 1936’dan itibaren Kiril alfabesini resmî olarak kullanmaya başlamışlardır. 11 1.9.1. GÜNÜMÜZDE KULLANILAN DOĞU ÇERKES ALFABESİ Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyetlerinde Kabardey ve Besleneyler tarafından kullanılan Doğu Çerkes Alfabesinde, üçü işaret olmak üzere 59 harf bulunmaktadır. Aşağıdaki tabloda büyük ve küçük yazılışları belirtilmiştir. А,а Е,е КЪУ , къу О,о Х,х Щ| , щ| Б,б Ё,ё КХЪ , кхъ П,п ХУ , ху Ы,ы В,в Ж,ж КХЪУ , кхъу П| , п| ХЪ , хъ Э,э Г,г ЖЬ , жь К| , к| Р,р ХЪУ , хъу Ю,ю ГУ , гу З,з К|У , к|у С,с ХЬ , хь Я,я ГЪ , гъ И,и Л,л Т,т Ц,ц Ъ,ъ ГЪУ , гъу Й,й ЛЪ , лъ Т| , т| Ц| , ц| Ь,ь Д,д К,к Л| , л| У,у Ч,ч |,| ДЖ , дж КУ , ку М,м Ф,ф Ш,ш |У , |у ДЗ , дз КЪ , къ Н,н Ф| , ф| Щ,щ 1.9.2. GÜNÜMÜZDE KULLANILAN BATI ÇERKES ALFABESİ Adıge Cumhuriyetinde Çemguy, Bjeduğ, Abzex ve Şapsığlar tarafından kullanılan Batı Çerkes Alfabesinde, üçü işaret olmak üzere 66 harf bulunmaktadır. Aşağıdaki tabloda büyük ve küçük yazılışları belirtilmiştir. А,а Е,е КЪ П| , п| ХЪУ , хъу Ш| , ш| Б,б Ё,ё КЪУ , къу П|У , п|у ХЬ , хь Ш|У , ш|у В,в Ж,ж К| , к| Р,р Ц,ц Щ,щ Г,г ЖЪ , жъ К|У , к|у С,с ЦУ, цу Ы,ы ГУ , гу ЖЪУ , жъу Л,л Т,т Ц| , ц| Э,э ГЪ , гъ ЖЬ , жь ЛЪ , лъ Т| , т| Ч,ч Ю,ю ГЪУ , гъу З,з Л| , л| Т|У ,т|у ЧЪ , чъ Я,я Д,д И,и М,м У,у Ч| , ч| Ъ,ъ ДЖ , дж Й,й Н,н Ф,ф Ш,ш Ь,ь ДЗ , дз К,к О,о Х,х ШЪ , шъ |,| ДЗУ , дзу КУ , ку П,п ХЪ ,хъ ШЪУ , шъу |У , |у 12 2. BÖLÜM: ÇERKES ALFABESİ OLUŞTURMA DENEMELERİ 2.1. ÇERKESYA’DA ÇERKES ALFABESİ OLUŞTURMA DENEMELERİ 2.1.1. SOVYETLER BİRLİĞİNDEN (1922'DEN) ÖNCE Sovyetler Birliği döneminden önce Çarlık Rusya’sının baskısı nedeniyle Çerkeslerin okur-yazar oranı hayli az olmasına karşın çeşitli aydınlar tarafından alfabe denemeleri yapılmıştır. YAYIN TARİHİ ALFABEYİ HAZIRLAYAN ALFABE 1840 Negume Şore (Нэгумэ Шорэ) KİRİL 1843 Negume Şore (Нэгумэ Шорэ) ARAP + FARS 1853 - 1855 Bırsey Wumar (Бырсей Умар) 2 ARAP 1861 Bırsey Wumar (Бырсей Умар) KİRİL Pyötr K. Wuslar & Bırsey Wumar (Пётр К. Услар 1862 & Бырсей Умар) KİRİL Pyötr K. Wuslar & Hat’oxhuşoque Qaziy (Пётр К. 1865 Услар & ХьэтIохъущокъуэ Къазий) KİRİL 1878 Hejıbeç Ançoqu (Хьэжыбэч Анчокъу) ARAP 1881 Paş’e Beçmırze (ПащIэ Бэчмырзэ) ARAP 1891 G. Lopatinske Lev (Г. Лопатинскэ Лев) KİRİL 1905 Fenziy Mejid (Фэнзий Мэжид) KİRİL + ARAP 1917 Ts’ağue Nuriy (ЦIагъуэ Нурий) ARAP 1918 Bekux Ahmed (Бекух Ахьмэд) 3 ARAP 1920 Şerel’oque Talhusten (ЩэрэлIокъуэ Талъустэн) ARAP 2 Bırsey Wumar, hazırladığı alfabeyle ‘‘Шэрджэсыбзэ букварь (Çerkes dilinin harfleri)’’ adlı kitabını 14 Mart 1853’te Tiflis’te bastırmıştır. Adıge Cumhuriyeti yetkilileri 2000 yılında, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti yetkilileri ise 2005 yılında, eserin yayınlanış tarihini “Adıge Yazı Dili ve Edebiyatı Günü” olarak kutlama kararı almıştır. 3 Bu alfabeyle, ‘‘Krasnaya Kuban’’ (1918), ‘‘Sovyetskaya Kuban’’ (1920), ‘‘Adıge Maq’’ (1923) ve ‘‘Adıge Psevuç’’ (1926) gazeteleri yayınlandı. 13  2.1.2. SOVYETLER BİRLİĞİNDEN (1922'DEN) SONRA YAYIN TARİHİ ALFABEYİ HAZIRLAYAN ALFABE 1923 Yakovlev F. Nikolay (Яковлев Ф. Николай) KİRİL 1923 Xhuran Batiy (Хъуран Батий) LATİN Xhuran Batiy & Borıquey T’ut’e (Хъуран Батий & 1925 Борыкъуей ТIутIэ) LATİN 1927 Bekux Ahmed (Бекух Ахьмэд) LATİN Yakovlev F. Nikolay & Aşhemaf Dawud (Яковлев 1927 Ф. Николай & 1эщхьэмаф Дауд) 4 LATİN 5 1936 Borıquey T’ut’e (Борыкъуей ТIутIэ) KİRİL 2.2. DİYASPORA’DA ÇERKES ALFABESİ OLUŞTURMA DENEMELERİ Anavatan Çerkesya’da olduğu gibi diyasporada da, Alfabe çalışmaları olmuştur. Eski Osmanlı coğrafyasında Arap harflerini esas alarak alfabe oluşturan bazı Çerkesler: • Tharxet Ahmet Cavit Paşa tarafından 1897’de oluşturuldu. Ahmet Cavit Paşa’nın başkanlığını yaptığı Çerkes İttihad ve Teavun Cemiyeti (1908-1923)’nin ‘‘Ğuaze (Rehber)’’ isimli gazetesinde bu alfabe ile yazılar yayınlandı. • Dr. Pçehatluk Mehmet Ali, 1902’de bir alfabe önerisi hazırladı. • 1909 yılında Neğuç Yusuf Suat ve Tsağo Ahmet Nuri tarafından ‘‘Adıge Alfabesi’’ adlı bir çalışma hazırlandı. • 1910 yılında Huaj Kemal tarafından Suriye’de Arap harflerini esas alan bir alfabe hazırlandı ve bu alfabe bir süre Huaj Kemal tarafından açılan bir okulda okutuldu. • Eski Evkaf Nâzırlarından Şemsettin Bey tarafından 1910’lu yıllarda ‘‘Çerkez Hattı veya Hatt-ı Umumi’’ adlı eser hazırlandı. • Met Çünatıque Yusuf İzzet Paşa'nın ‘‘Kuban Elifbası’’ adını vererek yayınladığı çalışması, Arap ve İbrani harflerinden esinlenerek 4 Latin Adıge alfabesi taslağı 1924’te teklif edildi. Bir yıl sonra kurulan komisyon taslağı kabul etti ve 1927 yılından itibaren, 10 yıl kullanılacak Latin alfabesine geçildi. 5 Günümüz Doğu Çerkesleri tarafından kullanılan alfabe budur. 14  oluşturduğu özgün bir çalışmadır. Öğrenilmesi ve kullanılması zor bir alfabe olduğu için kendisi de bu alfabe önerisinden vazgeçmiştir. • 1918 yıllarında Suriye’de Blenaw Bateque Harun tarafından hazırlanan alfabenin, 1929 yılında Şam'da ‘‘Elifba El-Şerkesiyye’’ adıyla basılıp çoğaltıldığı bilinmektedir. • 1921’de Hıdzetl İbrahim tarafından hazırlandı. Eski Osmanlı coğrafyasında Latin harflerini esas alarak alfabe oluşturan bazı Çerkesler: • 1912 yılında Dr. Pçıhaluk Mehmet Ali ve arkadaşları tarafından ‘‘Adıge elifbe’’ adıyla hazırlandı. • Blenaw Bateque Harun'un hazırladığı ‘‘Çerkes Alfab’’ adlı eseri, Şimali Kafkas Cemiyeti tarafından 1919 yılında yayınlandı. • 1926 yılında Tsey Ömer Hilmi tarafından hazırlanan alfabe ‘‘Adıge Txıbze (Adıge Harfleri)’’ adıyla Halep'de yayınlandı. • 1952 yılında K’ube Şaban tarafından hazırlandı. • 2003 yılında yapılan ‘‘Anadil ve Alfabe Konferansı’’nda; Özdemir Özbay, Fahri Huvaj, Murat Papşu ve M.Emin Kaynar'ın hazırladığı Ortak Latin Alfabesi denemesi tanıtıldı. • 2012 yılında Konya’daki Adıge Dil Derneği’nin kurucusu Ali İhsan Tarı tarafından hazırlandı. Bunlar ve bunların dışında da diyasporada Arap ve Latin alfabesiyle birçok deneme olmasına karşın Kiril alfabesiyle pek deneme yapılmamıştır. Kiril alfabesiyle kendi dilini okuyup yazabilen diyaspora Çerkesleri, yeni Kiril alfabeleri oluşturmak yerine mevcut alfabelerdeki ufak tefek sorunların giderilmesine yönelik çalışmalar yapmışlardır. 15 3. BÖLÜM: DOĞU ÇERKES ALFABESİ А • ‘‘А’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘A (a)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘А (а)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet а a aː o (işaret sıfatı) Адыгэбзэ Adıgebze aːdəɡæbzæ Adıgebze (Çerkesçe) адэ ade aːdæ baba адакъэ adaqe aːdaːqæ horoz амал amal aːmaːl çâre, imkân анэ ane aːnæ anne арамэ arame aːraːmæ öyleyse, o ise аращ araşşş aːraːʂ öyledir, odur асмыж asmıj aːsməʑ cüce aрa? ara? aːraː? o mu, öyle mi? Б • ‘‘Б’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘B (b)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Б (б)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet банэ bane baːnæ diken бзу bzu bzu kuş благъэ blağe blaːʁæ akraba баш baş baːɕ sopa, değnek бзэ bze bzæ dil, lîsan блэ ble blæ yılan быдэ bıde bədæ sağlam, sert былым bılım bələm mal, hayvan бын bın bən çocuk, evlat балий baliy baːlij vişne 16  В • ‘‘В’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘V (v)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘В (в)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet вагъуэ vağue vaːʁʷæ yıldız вазэлин vazelin vaːzælin vazelin вакъэ vaqe vaːqæ ayakkabı витамин vitamin vitaːmin vitamin волт volt volt volt вагон vagon vaːgon vagon вы vı və öküz вынд vınd vənd kuzgun kaynamak, çift вэн ven væn sürmek вэпс veps væps hoşaf вэсэмахуэ vesemaxue væsæmaːxʷæ dünden önceki gün 17  Г (гу, гъ, гъу) • ‘‘Г’’ harfi, Latin alfabesindeki “G (g)” sesidir. İtalik yazımı ‘‘ Г (г)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet газ gaz ɡaːz gaz гитарист gitarist ɡitaːrist gitarist гын gın ɡən barut лъагэ lhage ɬaːgæ yüksek пагэ page paːɡæ kibirli жыг jıg ʑəɡ ağaç • ‘‘Гу’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘GU (gu)’’ olarak okunur. Alfabede ‘‘Г (g)’’ ve ‘‘У (u)’’ harfleri bulunmasına rağmen ‘‘Гу (gu)’’ sesi ayrı bir harf olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni bu sesin, kelimenin başında ve içinde uzun - kelimenin sonunda ise kısa okunuyor olmasıdır. İtalik yazımı ‘‘ ГУ (гу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet гупсысэ gupsıse ɡupsəsæ düşünce гуащэ guaşşşe ɡuaːʂæ prenses гуп gup ɡup grup гущэ guşşşe ɡuʂæ beşik гъуэгу ğuegu ʁʷaɡʷ yol бзэгу bzegu bzæɡʷ dil (organ) дэгу degu dæɡʷ sağır выгу vıgu vəɡʷ öküz arabası • ‘‘Гъ’’ harfi, Türkçedeki ‘‘Ğ (ğ)’’ harfi gibi okunur. İtalik yazımı ‘‘ГЪ (гъ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet гъагъэ ğağe ʁaːʁæ çiçek гъатхэ ğatхe ʁaːtxæ ilkbahar гъыбзэ ğıbze ʁəbzæ ağıt гъэ ğe ʁæ yıl, sene, mevsim 18  • ‘‘Гъу’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘ĞU (ğu)’’ olarak okunur. Alfabede ‘‘Гъ (ğ)’’ ve ‘‘У (u)’’ harfleri bulunmasına rağmen ‘‘Гъу (ğu)’’ sesi ayrı bir harf olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni bu sesin, kelimenin başında ve içinde uzun - kelimenin sonunda ise kısa okunuyor olmasıdır. İtalik yazımı ‘‘ГЪУ (гъу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet гъуазэ ğuaze ʁuaːzæ rehber, kılavuz гъуанэ ğuane ʁuaːnæ delik гъуджэ ğuce ʁud͡ʒæ ayna гъур ğur ʁur kuru, zayıf гугъу guğu ɡuʁʷ zor гъуэнэгъу ğueneğu ʁʷanæʁʷ yakın ныбжьэгъу nıbjjjeğu nəbʐæʁʷ arkadaş солъагъу solhağu soɬaːʁʷ görüyorum Д (дж, дз) • ‘‘Д’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘D (d)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Д (д)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet дагъэ dağe daːʁæ yağ данэ dane daːnæ ipek дэ de dæ biz, ceviz дыгъэ dığe dəʁæ güneş дыщэ dışşşe dəʂæ altın 19  • ‘‘Дж’’ harfi, Kiril alfabesindeki ‘‘Д (d)’’ ve ‘‘Ж (j)’’ harflerinin yan yana getirilmesiyle oluşturulmuştur. Latin alfabesindeki ‘‘C (c)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘ДЖ (дж)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet джанэ cane d͡ʒaːnæ gömlek джатэ cate d͡ʒaːtæ kılıç джэгу cegu d͡ʒæɡʷ eğlence, oyun, düğün джэд ced d͡ʒæd tavuk джэду cedu d͡ʒædu kedi • ‘‘Дз’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘DZ (dz)’’ olarak hızlıca okunur. Bu harf, Abhaz alfabesindeki ‘‘ӡ’’ harfine, Macar alfabesindeki ‘‘ḑz’’ harfine ve Ermeni alfabesindeki ‘‘ձ’’ harfine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘ДЗ (дз)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet дзэ dze d͡zæ diş, ordu, tane дзасэ dzase d͡zaːsæ çatal, şiş дзажэ dzaje d͡zaːʑæ kaburga дзыгъуэ dzığue d͡zəʁʷæ fare дзын dzın d͡zən atmak набдзэ nabdze naːbd͡zæ kaş бадзэ badze baːd͡zæ sinek удз wudz wud͡z ot, çimen 20  Е • ‘‘Е’’ harfi, kelime başında ise ‘‘YE (ye)’’ olarak okunur. İtalik yazımı ‘‘Е (е)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet eтын yetın jætən vermek eфэн yefen jæfæn içmek eзы yezı jæzə kendisi eджэ yece jæd͡ʒæ oku eплъ yeplh jæpɬ bak • Bu harf, kelime içindeyse normalden daha ince bir ‘‘EY (ey)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet къеблагъэ qeyblağe qеɪblaːʁæ buyur деплъащ deyplhaşşş dеɪpɬaːʂ baktık седжэнут seycenut sеɪd͡ʒænut okuyacaktım уеплъыфын? wueyplhıfın? wueɪpɬəfən? bakabilir misin? мэрем mereym mærеɪm cuma • Kendisinden sonra ‘‘Й (y)’’ harfi geliyorsa, ‘‘Э (e)’’ harfi gibi okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet сысeй sısey səsæj benim хъурeй xhurey χuræj yuvarlak адрей adrey aːdræj öteki, diğeri Mitolojik karakter, сэтэней seteney sætænæj gül дуней duney dunæj dünya шей şey ɕæj çay 21  Ё • Bu harf, genelde yabancı kelimelerin yazımında kullanılmaktadır. ‘‘YO (yo)’’ ve ‘‘Ö (ö)’’ olmak üzere iki farklı şekilde okunur. İtalik yazımı ‘‘Ё (ё)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet Аксён Aksyon Aksjon Aksyon (isim) Алёна Alyona Aljona Alyona (isim) Артём Artyom Artjom Artyom (isim) Фёдор Fyodor Fjodor Fyodor (isim) Фёкла Fyokla Fjokla Fyokla (isim) Гёздэ Gözde ɡøzdæ Gözde (isim) Гёксун Göksun ɡøksun Göksun (isim) Ёмэр Ömer Ømær Ömer (isim) Ёзлэм Özlem Øzlæm Özlem (isim) Ёзгэ Özge Øzɡæ Özge (isim) Ж (жь) • ‘‘Ж’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘J (j)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Ж (ж)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet prenses, keskin, жан jan ʑaːn çalışkan çekirdek, tohum, köy жылэ jıle ʑəlæ halkı жэм jem ʑæm inek жэн jen ʑæn koşmak жэщ jeşşş ʑæʂ gece жэгундэ jegunde ʑæɡundæ pancar 22  • ‘‘Жь’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘J (j)’’ sesinin biraz daha kalın versiyonudur. Bu yüzden okunuşunu ‘‘JJJ (jjj)’’ olarak yazdım. İtalik yazımı ‘‘ЖЬ (жь)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet жьагъэ jjjağe ʐaːʁæ akciğer жьак|э jjjak’e ʐaː ͡tʃʼæ sakal жьы jjjı ʐə eski, yaşlı, rüzgar жьэ jjje ʐæ ağız жьэпкъ jjjepq ʐæpq çene жыжьэ jıjjje ʑəʐæ uzak З • ‘‘З’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘Z (z)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘З (з)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet зыгуэр zıguer zəɡʷær biri, birisi задэ zade zaːdæ dik зи zi zi hiç зы zı zə bir зыри zıri zəri sıfır, hiç, hiçbiri зэбгъэдэт zebğedet zæbʁædæt bitişik зэвыбзэ zevıbze zævəbzæ daracık зэгъусэ zeğuse zæʁusæ birlikte зэзэмызэ zezemıze zæzæməzæ bazen, ara sıra зэрыз zerız zærəz birer 23  И • ‘‘И’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘İ (i)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘И (и)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet ари ari aːri o da бий biy bij düşman мыр фи унэ? mır fi wune? mər fi wunæ? bu sizin eviniz mi? сабий sabiy saːbij çocuk си фо si fo si fo balım • Kelime başındaysa, ‘‘Yİ (yi)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet и yi ji sekiz (8), onun из yiz jiz dolu илъэс yilhes jiɬæs yıl ин yin jin büyük ипэ yipe jipæ önce, burnu • Sesli harften sonra, ‘‘Yİ (yi)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet хуитыныгъэ xuyitınığe xʷjitənəʁæ hürriyet, özgürlük шиин şiyin ɕijin sunmak дыриин dıriyin dərijin yutmak к|иин k’iyin ͡tʃʼijin bağırmak бзииху bziyixu bzijixʷ ıhlamur 24  Й • ‘‘Й’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘Y (y)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Й (й)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet йофэ yofe jofæ içiyor йозэш yozeş jozæɕ sıkılıyor, yoruluyor йофыгъуэ yofığue jofəʁʷæ kıskanıyor йоф|ак|уэ yof’ak’ue jofʼaːkʷʼæ olumlu ilerliyor йодыркъыр yodırqır jodərqər dürtüyor бей bey bеj zengin бий biy bij düşman сабий sabiy saːbij çocuk мыхъей mıxhey məχеj sabit нэбзий nebziy næbzij ışın К (ку, къ, къу, кхъ, кхъу, кl, кlу) • ‘‘К’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘K (k)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘К (к)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet камйон kamyon kaːmjon kamyon канто kanto kaːnto kanto (dans türü) капитал kapital kaːpitaːl kapital, sermaye кило kilo kilo kilo 25  • ‘‘Ку’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘KU (ku)’’ olarak okunur. Alfabede ‘‘К (k)’’ ve ‘‘У (u)’’ harfleri bulunmasına rağmen ‘‘Ку (ku)’’ sesi ayrı bir harf olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni bu sesin, kelimenin başında ve içinde uzun - kelimenin sonunda ise kısa okunuyor olmasıdır. İtalik yazımı ‘‘КУ (ку)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet курыт kurıt kurət ortanca кусэ kuse kusæ çizgi, şerit куц| kuts’ kut͡sʼ ilik, beyin махуэку maxueku maːxʷækʷ perşembe хэку xeku xækʷ vatan, ülke шы соку şı soku ɕə sokʷ at yelesi • ‘‘Къ’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘К (k)’’ harfinin biraz daha kalın versiyonudur. Seslendiren kişide sanki ‘‘Г (g)’’ sesine evriliyormuş hissi uyandırır. Arap alfabesindeki ‘‘‫( ق‬qaf)’’, İbrani alfabesindeki ‘‘‫( ק‬qof)’’, Kazak-Uygur ve Özbek alfabelerindeki ‘‘Қ (қ)’’, Avrupa dillerindeki ve Azeri-Tatar alfabelerindeki ‘‘Q (q)’’ harfine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘КЪ (къ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet къабзэ qabze qaːbzæ temiz къафэн qafen qaːfæn dans etmek къалэ qale qaːlæ şehir къамэ qame qaːmæ kama, hançer • ‘‘Къу’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘QU (qu)’’ olarak okunur. Alfabede ‘‘Къ (q)’’ ve ‘‘У (u)’’ harfleri bulunmasına rağmen ‘‘Къу (qu)’’ sesi ayrı bir harf olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni bu sesin, kelimenin başında ve içinde uzun - kelimenin sonunda ise kısa okunuyor olmasıdır. İtalik yazımı ‘‘КЪУ (къу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet къуэ que quæ oğul къуажэ quaje quaːʑæ köy къуэш queş quæɕ kardeş къутэн quten qutæn kırmak 26 лэгъупыкъу leğupıqu læʁupəqʷ kazan kulpu мэкъу mequ mæqʷ kuru ot, saman хущ|экъу xuş’equ xuʂʼæqʷ hırs, gayret шырыкъу şırıqu ɕərəqʷ çizme • ‘‘Кхъ’’ harfi, ‘‘К’’ ve ‘‘Хъ’’ seslerinin birleştirilmiş hâlidir. Okunurken gırtlaktan kalın bir ‘‘K (k)’’ harfi çıkartır. İtalik yazımı ‘‘КХЪ (кхъ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet кхъэ kxhe q͡χæ mezar кхъы|э kxhı’e q͡χəʔæ lütfen кхъаблэ kxhable q͡χaːblæ sedye кхъахэ kxhaxe q͡χaːxæ eskimiş, köhne • ‘‘Кхъу’’ harfi, üstteki ‘‘Кхъ’’ sesinin sonuna ‘‘U (u)’’ konulmuş hâlidir. Alfabede ‘‘Кхъ (kxh)’’ ve ‘‘У (u)’’ harfleri bulunmasına rağmen ‘‘Кхъу (kxhu)’’ sesi ayrı bir harf olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni bu sesin, kelimenin başında ve içinde uzun - kelimenin sonunda ise kısa okunuyor olmasıdır. İtalik yazımı ‘‘КХЪУ (кхъу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet кхъуэ kxhue q͡χuæ domuz кхъуей kxhuey q͡χuеj peynir кхъужь kxhujjj q͡χuʐ armut кхъузанэ kxhuzane q͡χuzaːnæ elek, kalbur, filtre кхъухь kxhuh q͡χuh gemi щ|акхъуэ ş’akxhue ʂʼaːq͡χuæ ekmek екхъу yekxhu еq͡χʷ işkembe pisliği к|акхъу k'akxhu ͡tʃʼaːq͡χʷ tetik • ‘‘К|’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘K (k)’’ sesinin sonuna sıkma / kesme uygulanmış hâlidir [ IPA: kʲ ]. Çerkesya’daki Çerkesler, bu harfi ‘‘Ç (ç)’’ sesinin sonuna sıkma / kesme uygulayarak [ IPA: ͡tʃʼ ] okurlar. Bu yüzden Türkçe Transliterasyonu Türkiye’deki Doğu 27  Çerkeslerinin söyleyiş şekline göre hazırlarken, Uluslararası fonetik alfabeye göre yazımı Çerkesya’daki Çerkeslerinin söyleyiş şekline göre hazırladım. ‘‘К|’’ harfinin İtalik yazımı ‘‘КI (кI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet к|апсэ k’apse t͡ʃʼaːpsæ ip к|э k’e t͡ʃʼæ kuyruk, son к|ыф| k’ıf’ t͡ʃʼəfʼ karanlık к|ыхь k’ıh t͡ʃʼəh uzun к|эщ| k’eş’ t͡ʃʼæʂʼ kısa • ‘‘К|у’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘K’U (k’u)’’ olarak okunur. Alfabede ‘‘К| (k’)’’ ve ‘‘У (u)’’ harfleri bulunmasına rağmen ‘‘К|у (k’u)’’ sesi ayrı bir harf olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni bu sesin, kelimenin başında ve içinde uzun - kelimenin sonunda ise kısa okunuyor olmasıdır. İtalik yazımı ‘‘КIУ (кIу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet пщык|уз pşşık’uz pʂəkʷʼz on bir (11) тхьэк|умэ thek’ume thækʷʼmæ kulak емык|у yemık’u jеməkʷʼ ayıp, uygun olmayan ц|ык|у ts’ık’u ͡tsʼəkʷʼ küçük т|эк|у t’ek’u tʼækʷʼ biraz ÖNEMLİ NOT: Doğu Çerkes Alfabesinde harf olarak geçmese de, sık kullanılmakta olan ‘‘кlуэ (k‘ue)’’ sesinden bahsetmeden geçmemek lazım. Bu ses, ‘‘кlу (k‘u)’’ sesinin sonuna ‘‘э (e)’’ harfi getirilerek oluşturulmuştur. ‘‘О (o)’’ sesine evriliyormuş gibi bir izlenim bırakan ilginç bir sestir. Bu sesin daha iyi anlaşılması için birkaç örnek verelim: Türkçe International Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Phonetic Alphabet к|уэн k’uen kʷʼæn gitmek к|уэдын k’uedın kʷʼædən kaybolmak къак|уэ qak’ue qaːkʷʼæ gel къэфак|уэ qefak’ue qæfaːkʷʼæ dansçı 28  Л (лъ, лl) • ‘‘Л’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘L (l)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Л (л)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet лажьэ lajjje laːʐæ suç, dert лалэ lale laːlæ esnek, gevşek лы lı lə et лэгъунэ leğune læʁunæ oda лэгъуп leğup læʁup kova, tencere лэрыгъу lerığu lærəʁʷ nasır • ‘‘Лъ’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘L (l)’’ ve ‘‘H (h)’’ karışımı peltek bir sestir. İtalik yazımı ‘‘ЛЪ (лъ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet лъагъуныгъэ lhağunığe ɬaːʁunəʁæ aşk лъагэ lhage ɬaːɡæ yüksek лъащэ lhaşşşe ɬaːʂæ topal лъэдакъэ lhedaqe ɬædaːqæ topuk лъэс lhes ɬæs yaya лъы lhı ɬə kan • ‘‘Л|’’ harfi, üstteki ‘‘Лъ’’ sesinin sondan kısaltmalı / kesmeli hâlidir. İtalik yazımı ‘‘ЛI (лI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet л|ащ l’aşşş ɬʼaːʂ öldü л|акъуэ l’aque ɬʼaːquæ sülale, soy л|эн l’en ɬʼæn ölmek л|ы l’ı ɬʼə adam л|ыгъэ l’ığe ɬʼəʁæ cebir, zorlama пл|ы pl’ı pɬʼə dört (4) 29  М • ‘‘М’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘M (m)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘М (м)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet мажэ maje maːʑæ koşuyor мин min min bin (100) мазэ maze maːzæ ay макъ maq maːq ses мастэ maste maːstæ iğne матэ mate maːtæ sepet махуэ maxue maːxʷæ gün, gündüz, hayırlı мис mis mis işte мывэ mıve məvæ taş мэз mez mæz orman Н • ‘‘Н’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘N (n)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Н (н)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet нагъуэ nağue naːʁʷæ ela назэ naze naːzæ şaşı нану nanu naːnu bebek нанэ nane naːnæ nine напэ nape naːpæ yüz, sima нащэбэгу naşşşebegu naːʂæbægʷ hıyar, salatalık нобэ nobe nobæ bugün ныбэ nıbe nəbæ göbek нэбзий nebziy næbzij ışın нэф nef næf kör 30  О • ‘‘О’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘O (o)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘О (о)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet нобэ nobe nobæ bugün псори psori psori hepsi софэ sofe sofæ içiyorum робот robot robot robot роман roman romaːn roman озон ozon ozon ozon ÖNEMLİ NOT: ‘‘О (o)’’ sesi, ‘‘Уэ (ue)’’ sesine çok benzediği için karıştırılmaktadır. ‘‘Уэ (ue)’’ sesinin daha iyi anlaşılması için birkaç örnek verelim: Türkçe International Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Phonetic Alphabet унагъуэ wunağue wunaːʁʷæ aile къуэ que qʷæ oğul къуэш queş qʷæɕ kardeş закъуэ zaque zaːqʷæ yalnız, sadece гъуэншэдж ğuenşec ʁʷænɕæd͡ʒ pantolon махуэ maxue maːxʷæ gün захуэ zahue zaːxʷæ doğru, düzgün куэд kued kʷæd çok, yeterli 31  П (пl) • ‘‘П’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘P (p)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘П (п)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet пасэ pase paːsæ erken пэ pe pæ burun псэ pse psæ can, ruh псы psı psə su пэрыт perıt pærət önder, lider • ‘‘П|’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘P (p)’’ sesinin sonuna sıkma / kesme uygulanmış hâlidir. Latin alfabesindeki ‘‘P (p)’’ ve ‘‘B (B)’’ seslerinin arasında bir sestir. İtalik yazımı ‘‘ПI (пI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet п|э p’e pʼæ yatak п|ыныгъэ p’ınığe pʼənəʁæ eğitim, terbiye ар хэту п|эрэ? ar xetu p’ere aːr xætu pʼæræ? o kim acaba? лэжьап|э lejjjap’e læʐaːpʼæ işyeri лъап|э lhap’e ɬaːpʼæ değerli, pahalı 32  Р • ‘‘Р’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘R (r)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Р (р)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet роман roman romaːn roman румба rumba rumbaː rumba риск risk risk risk робот robot robot robot рокэт roket rokæt roket ахэр axer aːxær onlar къэрал qeral qæraːl devlet Нарт Nart naːrt Nart Урыс Wurıs wurəs Rus уэрэд uered wuæræd şarkı С • ‘‘С’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘S (s)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘С (с)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet санэ sane saːnæ üzüm сабэ sabe saːbæ toz сабий sabiy saːbij bebek сэ se sæ ben, bıçak сэмэгу semegu sæmæɡʷ sol сэращ seraşşş særaːʂ benim (başkası değil) сэри seri særi ben de сымаджэ sımace səmaːd͡ʒæ hasta сыр sır sər acı (yemekteki acı) сыт? sıt? sət? ne? 33  Т (тl) • ‘‘Т’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘T (t)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Т (т)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet тху txu txʷ beş (5) тхылъэ txalhe txəɬ kitap тхыгъэ txığe txəʁæ yazı тхыдэ txıde txədæ tarih, hikaye тэмакъ temaq tæmaːq boğaz • ‘‘Т|’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘T (t)’’ sesinin sonuna sıkma / kesme uygulanmış hâlidir. Latin alfabesindeki ‘‘T (t)’’ ve ‘‘D (d)’’ seslerinin arasında bir sestir. Arap alfabesindeki ‘‘‫( ط‬tı)’’ harfine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘ТI (тI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet т|ыс t’ıs tʼəs otur т|у t’u tʷʼ iki т|ощ| t’oş’ tʼoʂʼ yirmi нт|э nt’e ntʼæ evet ит|анэ yit’ane jitʼaːnæ daha sonra У • ‘‘У’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘U (u)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘У (у)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet курыт kurıt kurət ortanca гуп gup ɡup grup гъусэ ğuse ʁusæ birlikte, beraber хуабэ xuabe xuaːbæ sıcak пуд pud pud ucuz 34  • Bu harf, kelime başındaysa, ‘‘WU (wu)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet уасэ wuase wuaːsæ değer, kıymet, fiyat усэ wuse wusæ şiir унэ wune wunæ ev уафэ wuafe wuaːfæ gök, hava уэрэд wuered wuæræd şarkı уэ wue wuæ sen уз wuz wuz ağrı, sızı, hastalık • Bu harf, kelime içinde sesli harften sonra geliyorsa, ‘‘WU (wu)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet бэуэн bewuen bæwuæn nefes almak ауэ awue aːwuæ ama, fakat ауан awuan aːwuaːn mizah eуэн yewuen jewuæn vurmak хьэуэ hewue hæwuæ hayır псыунэ psıwune psəwunæ tuvalet, helâ зауэ zawue zaːwuæ savaş • Bu harf, kelime sonunda genelde vurgusuz ve kısa ‘‘U (u)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet гъуэгу ğuegu ʁʷæɡʷ yol джэгу cegu d͡ʒæɡʷ eğlence, oyun, düğün komşu, mesâfece гъунэгъу ğuneğu ʁunæʁʷ yakın бзэгу bzegu bzæɡʷ dil (organ) нэху nexu næxʷ aydınlık, gündüz 35  Ф (фl) • ‘‘Ф’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘F (f)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Ф (ф)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet фа fa faː çürük фагъуэ fağue faːʁʷæ zayıf фадэ fade faːdæ içki фалъэ falhe faːɬæ bardak фащэ faşşşe faːʂæ giysi, elbise фи fi fi sizin фо fo fo bal фоч foç fot͡ʃ tüfek фыз fız fəz kadın фэ fe fæ siz, deri • ‘‘Ф|’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘F (f)’’ sesinin sonuna sıkma / kesme uygulanmış hâlidir. İtalik yazımı ‘‘ФI (фI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet ф|агъэ f’ağe fʼaːʁæ fayda, yarar ф|ы f’ı fʼə iyi ф|ыгъэ f’ığe fʼəʁæ iyilik, kalite ф|эф|ын f’ef’ın fʼæfʼən arzulamak, sevmek маф|э maf’e maːfʼæ ateş 36  Х (ху, хъ, хъу, хь) • ‘‘Х’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘H (h)’’ sesinin Çerkeslere özgü bir tonlamasıdır. İtalik yazımı ‘‘Х (х)’’ şeklindedir. Bu tonlamayı karşılayabilecek bir ses Türk Latin alfabesinde bulunmadığı için, okunuşunu yazarken ‘‘Х’’ harfini olduğu gibi bıraktım. Bu ses, Rus alfabesindeki ‘‘Х’’, Yunan Alfabesindeki ‘‘χ’’, Arap alfabesindeli ‘‘‫( خ‬ḫı)’’ ve Alman alfabesindeki ‘‘ch’’ sesine benzemektedir. ÖNEMLİ NOT: ‘‘Х’’ harfi, Avrupa alfabelerindeki ‘‘Х’’ harfi ile karıştırılmamalıdır! Çünkü Avrupa alfabelerindeki ‘‘X’’ harfi, genelde ‘‘ks’’ olarak okunur. (Ör: box [boks], sex [seks], reflex [refleks], taxi [taksi]...). Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet хабзэ xabze xaːbzæ kültür, gelenek, yasa хасэ xase xaːsæ dernek, meclis хэт? xet? xæt? kim? хадэ xade xaːdæ bahçe хэку xeku xækʷ vatan, ülke дахэ daxe daːxæ güzel • ‘‘Ху’’ harfi, üstteki ‘‘Х’’ sesinin sonuna ‘‘U (u)’’ konulmuş hâlidir. Alfabede ‘‘Х (x)’’ ve ‘‘У (u)‘’ harfleri bulunmasına rağmen ‘‘Ху (xu)’’ sesi ayrı bir harf olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni bu sesin, kelimenin başında ve içinde uzun - kelimenin sonunda ise kısa okunuyor olmasıdır. İtalik yazımı ‘‘ХУ (ху)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet хуабэ xuabe xuaːbæ sıcak хуабжьу xuabjjju xuaːbʐu hızlıca, fenâ hâlde хужь xujjj xuʐ ak, beyaz нэху nexu næxʷ aydınlık, gündüz ц|ыху ts'ıxu ͡tsʼəxʷ insan щэху şşşexu ʂæxʷ gizli 37  • ‘‘Хъ’’ harfi, üstteki ‘‘Х’’ sesinin kalın / kaba söylenmiş versiyonudur. Hırlamaya benzer bir sestir. Bu sesi, Latin alfabesiyle ‘‘XH (xh)’’ olarak yazmayı uygun buldum. Arap alfabesindeki ‘‘‫ح‬ (ḥā)’’ ve İbrani alfabesindeki ‘‘‫( ח‬het)’’ harfine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘ХЪ (хъ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet хъарзынэ xharzıne χaːrzənæ iyi хъыджэбз xhıcebz χəd͡ʒæbz kız хъыринэ xhırine χərinæ salıncak хъыдан xhıdan χədaːn bez, çaput • ‘‘Хъу’’ harfi, üstteki ‘‘Хъ’’ sesinin sonuna ‘‘U (u)’’ konulmuş hâlidir. Alfabede ‘‘Хъ (xh)’’ ve ‘‘У (u)‘’ harfleri bulunmasına rağmen ‘‘Хъу (xhu)’’ sesi ayrı bir harf olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni bu sesin, kelimenin başında ve içinde uzun - kelimenin sonunda ise kısa okunuyor olmasıdır. İtalik yazımı ‘‘ХЪУ (хъу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet хъурeй xhurey χurej yuvarlak хъумэн xhumen χumæn korumak хъунщ xhunşşş χunʂ olur, peki шыпхъу şıpxhu ɕəpχʷ kız kardeş хъуэхъу xhuexhu χʷæχʷ dua мэхъу mexhu mæχʷ oluyor • ‘‘Хь’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘H (h)’’ sesidir. Arap alfabesindeki ‘‘ ‫ ه‬, ‫( ﻫ‬he)’’ ve İbrani alfabesindeki ‘‘‫( ה‬hei)’’ harfine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘ХЬ (хь)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet хьэ he hæ arpa, köpek хьэблэ heble hæblæ mahalle хьэдэ hede hædæ ceset, ölü хьэуэ hewue hæwuæ hayır Тхьэ The Thæ Тanrı, ilâh 38  Ц (цl) • ‘‘Ц’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘T (t)’’ ve ‘‘S (s)’’ harflerinin karışımı bir sestir. Okunuşu, Rus ve Moğol alfabesindeki ‘‘ц’’ harfine, İbrani alfabesindeki ‘‘‫( צ‬tsadi)’’ harfine, Alman alfabesindeki ‘‘z’’ harfine ve Gürcü alfabesindeki ‘‘ც ’’ harfine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘Ц (ц)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet цакуэ tsakue t͡saːkʷæ ceket цы tsı t͡sə kıl, tüy цыпэ tsıpe t͡səpæ uç хьэнцэ hentse hænt͡sæ kürek щхьэц şşşhets ʂhæt͡s saç • ‘‘Ц|’’ harfi, üstteki ‘‘Ц’’ sesinin sonuna sıkma / kesme uygulanmış hâlidir. İtalik yazımı ‘‘ЦI (цI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet ц|э ts’e t͡sʼæ isim, bit ц|ыху ts’ıxu t͡sʼəxʷ insan ц|ынэ ts’ıne t͡sʼənæ ıslak ц|ык|у ts’ık’u t͡sʼəkʷʼ küçük хьэп|ац|э hep'ats’e hæpʼaːt͡sʼæ böcek папц|э papts’e paːpt͡sʼæ sivri 39  Ч • ‘‘Ч’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘Ç (ç)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Ч (ч)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet чэт çet t͡ʃæt ağıl чэмыныгъэ çemınığe t͡ʃæmənəʁæ eksiklik, noksanlık чэ çe t͡ʃæ dalak чэзу çezu t͡ʃæzu sıra чэнж çenj t͡ʃænʑ sığ, derin olmayan мачэ maçe maːt͡ʃæ çatlıyor шэч şeç ɕæt͡ʃ şüphe, tereddüt фоч foç fot͡ʃ tüfek Ш • ‘‘Ш’’ harfi, Latin alfabesindeki ince ‘‘Ş (ş)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Ш (ш)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet шэ şe ɕæ süt, mermi шатэ şate ɕaːtæ kaymak шу şu ɕu atlı, binici шы şı ɕə at (hayvan), kardeş шыгъу şığu ɕəʁʷ tuz шыд şıd ɕəd eşek шынэ şıne ɕənæ korku шыр şır ɕər yavru шэдэс şedes ɕædæs sütlaç шэнт şent ɕænt sandalye шыпсэ şıpse ɕəpsæ hikâye, öykü, masal шху şxu ɕxʷ yoğurt 40  Щ (щl) • ‘‘Щ’’ harfi, kalın ‘‘ŞŞŞ (şşş)’’ olarak okunur. İtalik yazımı ‘‘Щ (щ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet щабэ şşşabe ʂaːbæ yumuşak, nârin щы şşşı ʂə üç щыблэ şşşıble ʂəblæ yıldırım, şimşek щыгъын şşşığın ʂəʁən elbise щхьэ şşşhe ʂhæ baş, kafa • ‘‘Щ|’’ harfi, üstteki ‘‘Щ’’ sesinin sonuna sıkma / kesme uygulanmış hâlidir. Latin alfabesindeki ‘‘J (j)’’ ve ‘‘Ş (ş)’’ seslerinin arasında bir sestir. İtalik yazımı ‘‘ЩI (щI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet щ|алэ ş’ale ʂʼaːlæ genç, oğul щ|ыгу ş’ıgu ʂʼəɡʷ tarla щ|ын ş’ın ʂʼən yapmak щ|эн ş’en ʂʼæn bilmek гъащ|э ğaş’e ʁaːʂʼæ hayat, yaşam щ|эращ|э ş’eraş’e ʂʼæraːʂʼæ süslü, şık папщ|э papş’e paːpʂʼæ için, dolayı 41  Ы • ‘‘Ы’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘I (ı)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Ы (ы)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet вы vı və öküz бын bın bən çocuk, evlat псы psı psə su гын gın ɡən barut лэныстэ lenıste lænəstæ makas лы lı lə et лъы lhı ɬə kan зы zı zə bir шыд şıd ɕəd eşek абы abı aːbə ona Э • ‘‘Э’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘E (e)’’ ve ‘‘A (a)’’ seslerinin arasında bir sestir. Bu ses, Arap alfabesindeki ‘‘‫( ا‬elif)’’; İbrani alfabesindeki ‘‘‫( א‬alef)’’; Norveç, Dan, Faroe ve İzlanda alfabelerindeki ‘‘Æ (æ)’’ harflerine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘Э (э)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet экватор ekvator ækvaːtor ekvator экономи ekonomi ækonomi ekonomi элэктрик elektrik ælæktrik elektrik эскиз eskiz æskiz eskiz, taslak блэ ble blæ yılan гъэ ğe ʁæ yıl дахэ daxe daːxæ güzel шэ şe ɕæ süt, mermi 42 анэш aneş aːnæɕ dayı дэ de dæ biz, ceviz мэз mez mæz orman нысэ nıse nəsæ gelin пэ pe pæ burun шэнт şent ɕænt sandalye пэж pej pæʑ doğru Ю • Bu harf, genelde yabancı kelimelerin yazımında kullanılmaktadır. ‘‘YU (yu)’’ ve ‘‘Ü (ü)’’ olmak üzere iki farklı şekilde okunur. İtalik yazımı ‘‘Ю (ю)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet Юлия Yuliya julijaː Yuliya Юнус Yunus junus Yunus Юрий Yuriy jurij Yuriy Юсуф Yusuf jusuf Yusuf парашют paraşüt paːraːşyt paraşüt Бюлэнт Bülent bylænt Bülent бюрократ bürokrat byrokraːt bürokrat Бюшра Büşra byɕraː Büşra Кюбра Kübra kybraː Kübra сюрприз sürpriz syrpriz sürpriz Юмит Ümit ymit Ümit Хьюсейин Hüseyin hysеjin Hüseyin 43  Я • ‘‘Я’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘YA (ya)’’ olarak okunur. İtalik yazımı ‘‘Я (я)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet Ася Asya aːsjaː Asya Якуп Yakup jaːkup Yakup Ясин Yasin jaːsin Yasin Яхья Yahya jaːhjaː Yahya Яшар Yaşar jaːɕaːr Yaşar eянэ yeyane jejaːnæ sekizinci ахэм я адэ axem ya ade aːxæm jaː aːdæ onların babaları ахэм я анэ axem ya ane aːxæm jaː aːnæ onların anneleri ахэм япэ axem yape aːxæm jaːpæ onlardan önce ахэм яужь axem yawujjj aːxæm jaːwuʐ onlardan sonra ят|э yat’e jaːtʼæ çamur ят|эху yat’exu jaːtʼæxʷ beyaz çamur, kireç Ъ • ‘‘Ъ’’ işareti, sertleştirme / kalınlaştırma işâretidir. İtalik yazımı ‘‘Ъ (ъ)’’ şeklindedir. ‘‘г, к, л, х’’ gibi harflerin sonuna gelen bu işaret, bu harfleri ‘‘гъ, къ, лъ, хъ’’ biçimine sokar. Bu işaret, kendinden önceki harfi daha sert / kalın / kaba okumamız gerektiğini bize söyler. Üstte, ilgili harfler hakkında örnekler verilmiştir. 44  Ь • ‘‘Ь’’ işareti, yumuşatma / inceltme işâretidir. İtalik yazımı ‘‘Ь (ь)’’ şeklindedir. ‘‘х’’ harfinin sonuna gelen bu işaret, bu harfi ‘‘хь’’ biçimine sokar. Bu işaret, kendinden önceki harfi daha yumuşak / ince / kibar okumamız gerektiğini bize söyler. Sadece ‘‘жь’’ sesinde bu kural geçerli değildir (!) Üstte, ilgili harfler hakkında örnekler verilmiştir. l (lа, lи, lы, lу, lэ, lе) • ‘‘|’’ işareti, kesme işaretidir ve harflerin keskin okunmasını sağlar. İtalik yazımı ‘‘I’’ şeklindedir. Latin alfabesinde (‘) ile sembolize edilir. Arapçadaki ‘‘‫( ء‬hemze)’’ işaretiyle aynı işlevi görür. İki şekilde kullanılır: 1. Sessiz harflerden sonra (Ör: к|, л|, п|, т|, ф|, ц|, щ|). Bu seslerle ilgili örnekler üstte verilmiştir. 2. Sesli harflerden önce (Ör: |а, |и, |ы, |у, |э, |е). Bu seslerden sadece ‘‘|у’’ sesi, harf olarak alfabede yer almaktadır. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet |ахащ ‘axaşşş ʔaxaːʂ ondan aldılar жа|ащ ja‘aşşş ʑaːʔaʂ dediler жи|ащ ji‘aşşş ʑiʔaʂ dedi жыс|а? jıs‘a? ʑəsʔa? dedim mi? ири|ащ yiri‘aşşş iriʔaʂ boyadı |ихащ ‘ixaşşş ʔixaːʂ o aldı |иблис ‘iblis ʔiblis iblis |иман ‘iman ʔimaːn iman |исрафил ‘israfil ʔisraːfil israfil мэлэ|ич mele‘iç mælæʔit͡ʃ melek |ыхьлы ‘ıhlı ʔəhlə akraba зэ|ытхъын ze‘ıtxhın zæʔətχən yırtmak къы|ых qı‘ıx qəʔəx ondan al 45  elinde bulundurmak, |ыгъын ‘ığın ʔəʁən tutmak |ыхьэ ‘ıhe ʔəhæ bölüm, pay, hisse |ушэ ‘uşe ʔʷɕæ yamuk, sakat |ув ‘uv ʔʷv kalın, yoğun |упэ ‘upe ʔʷpæ dudak |уданэ ‘udane ʔʷdaːnæ iplik |унэ ‘une ʔʷnæ çivi |эзэ ‘eze ʔæzæ usta, doktor |эф| ‘ef’ ʔæfʼ tatlı |элъын ‘elhın ʔæɬən yüzük |эблэ ‘eble ʔæblæ kol |энэ ‘ene ʔænæ sofra |eй ‘ey ʔeɪj kötü, çirkin |еягъэ ‘eyağe ʔeɪjaːʁæ kötülük |ейуэ ‘eywue ʔeɪjwuæ fena halde |ейзехьэ ‘eyzeyhe ʔeɪjzеhæ mezalim, eziyet гугъэ |ей guğe ‘ey ɡʷʁæ ʔeɪj kötü niyet ÖNEMLİ NOT: Doğu Çerkes alfabesinde, Batı Literatüründe bulunan ‘‘lо (‘o)’’ harfi olmadığından bu ses ‘‘lуэ (‘ue)’’ olarak yazılmaktadır. ‘‘lуэ (‘ue)’’ sesinin daha iyi anlaşılması için birkaç örnek verelim: Türkçe International Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Phonetic Alphabet |уэху ‘uexu ʔʷæxʷ iş destan, efsane, |уэры|уатэ ‘uerı‘uate ʔʷærəʔʷaːtæ mitoloji ц|эры|уэ ts'erı‘ue ͡tsʼærəʔʷæ ünlü гуры|уэн gurı‘uen ɡurəʔʷæn anlamak 46 4. BÖLÜM: BATI ÇERKES ALFABESİ А • ‘‘А’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘A (a)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘А (а)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet Адыгабзэ Adıgabze aːdəɡaːbzæ Adıgabze (Çerkesçe) ар ar aːr o (3. tekil kişi) адырэ adıre aːdəræ öteki, diğeri анэш aneşş aːnæʃ dayı апч apç aːpt͡ʃ cam ары arı aːrə evet, öyledir, odur арэп arep aːræp o değil, öyle değil атакъэ ataqe aːtaːqæ horoz Б • ‘‘Б’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘B (b)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Б (б)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet бгъо bğo bʁo geniş, eni fazla бай bay baːj zengin бзэ bze bzæ dil, lîsan блэ ble blæ yılan бэгъон beğon bæʁon üremek, çoğalmak бэт bet bæt verimli бэщ beş bæɕ sopa, değnek 47  В • ‘‘В’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘V (v)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘В (в)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet аванс avans aːvaːns avans вазэлин vazelin vaːzælin vazelin виза viza vizaː vize витамин vitamin vitaːmin vitamin волт volt volt volt Г (гу, гъ, гъу) • ‘‘Г’’ harfi, Latin alfabesindeki “G (g)” sesidir. İtalik yazımı ‘‘ Г (г)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet газ gaz ɡaːz gaz гыны gını ɡənə barut гитарист gitarist ɡitaːrist gitarist гощын goşın ɡoɕən bölmek, paylaşmak 48  • ‘‘Гу’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘GU (gu)’’ olarak okunur. Alfabede ‘‘Г (g)’’ ve ‘‘У (u)‘’ harfleri bulunmasına rağmen ‘‘Гу (gu)’’ sesi ayrı bir harf olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni bu sesin, kelimenin başında ve içinde uzun - kelimenin sonunda ise kısa okunuyor olmasıdır. İtalik yazımı ‘‘ ГУ (гу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet гупшыс gupşşıs ɡupʃəs düşünce гурыт gurıt ɡurət ortanca гуадзэ guadze ɡuaːd͡zæ yardımcı гуап guap ɡuaːp memnun джэгу cegu d͡ʒæɡʷ eğlence, oyun, düğün бзэгу bzegu bzæɡʷ dil, lîsan дэгу degu dæɡʷ sağır гъогу ğogu ʁoɡʷ yol • ‘‘Гъ’’ harfi, Türkçedeki ‘‘Ğ (ğ)’’ harfi gibi okunur. İtalik yazımı ‘‘ГЪ (гъ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet гъатхэ ğatxe ʁaːtxæ ilkbahar гъофы ğofı ʁofə çinko гъыбзэ ğıbze ʁəbzæ ağıt гъэ ğe ʁæ yıl, mevsim гъэмафэ ğemafe ʁæmaːfæ yaz • ‘‘Гъу’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘ĞU (ğu)’’ olarak okunur. Alfabede ‘‘Гъ (ğ)’’ ve ‘‘У (u)‘’ harfleri bulunmasına rağmen ‘‘Гъу (ğu)’’ sesi ayrı bir harf olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni bu sesin, kelimenin başında ve içinde uzun - kelimenin sonunda ise kısa okunuyor olmasıdır. İtalik yazımı ‘‘ГЪУ (гъу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet гъуанэ ğuane ʁuaːnæ delik гъуазэ ğuaze ʁuaːzæ rehber, kılavuz гъубдж ğubc ʁubd͡ʒ salı гъундж ğunc ʁund͡ʒ ayna 49 гугъу guğu ɡuʁʷ zor, çetin гопэгъу gopeğu ɡopæʁʷ sıkıntı |ахьагъу 'ahağu ʔahaːʁʷ ortak ныбджэгъу nıbceğu nəbd͡ʒæʁʷ arkadaş Д (дж, дз, дзу) • ‘‘Д’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘D (d)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Д (д)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet дагъо dağo daːʁo özür, kurus, mâzeret дагъэ dağe daːʁæ yağ данэ dane daːnæ ipek дэ, дэшхо de, deşşxo dæ, dæʃxo ceviz дэгъу değu dæʁʷ iyi • ‘‘Дж’’ harfi, Kiril alfabesindeki ‘‘Д (d)’’ ve ‘‘Ж (j)’’ harflerinin yan yana getirilmesiyle oluşturulmuştur. Latin alfabesindeki ‘‘C (c)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘ДЖ (дж)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet джадэ cade d͡ʒaːdæ iri джэгун cegun d͡ʒæɡun oynamak джэмышх cemışşx d͡ʒæməʃx kaşık джыдэд cıded d͡ʒədæd hemen, şimdi баджэ bace baːd͡ʒæ tilki 50  • ‘‘Дз’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘DZ (dz)’’ olarak hızlıca okunur. Bu harf, Abhaz alfabesindeki ‘‘ӡ’’ harfine, Macar alfabesindeki ‘‘ḑz’’ harfine ve Ermeni alfabesindeki ‘‘ձ’’ harfine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘ДЗ (дз)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet pazar (meyve-sebze бэдзэр bedzer bæd͡zær satılan) бадзэ badze baːd͡zæ sinek быдзы bıdzı bəd͡zə göğüs, meme дзыо dzıwo d͡zəwo çuval, torba дзын dzın d͡zən atmak дзэ dze d͡zæ ordu • ‘‘Дзу’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘DZÜ (dzü)’’ olarak okunur. Batı Çerkes dilinde bu harfin içinde bulunduğu sadece bir tane kelime vardır. İtalik yazımı ‘‘ДЗУ (дзу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Kelime Anlamı Transliterasyon Alphabet хьандзу handzü haːnd͡zy yığın 51  Е • ‘‘Е’’ harfi, kelime başında ise ‘‘YE (ye)’’ olarak okunur. İtalik yazımı ‘‘Е (е)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet егъэдэн yeğeдэн jæʁædæn râzı etmek çabalamak, gayret eгугъун yeguğun jæɡʷʁʷn etmek eгъэхын yeğexın jæʁæxən indirmek eгъэщэн yeğeşen jæʁæɕæn sattırmak eзэгъын yezeğın jæzæʁən yakışmak eпхын yepxın jæpxən bağlamak eтын yetın jætən vermek eбэун yebeun jæbæun öpmek eбз yebz jæbz gübre eджэн yecen jæd͡ʒæn okumak • Bu harf, kelime içinde ise normalden daha ince bir ‘‘YE (ye)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet къеблагъ qyeblağ qjеblaːʁ buyur къуае quaye qʷaːjе peynir чъыен ççıyen ͡ʈʂəjеn uyku шъэжьые şşşejıye ʂæʑəjе bıçak |аe ‘aye ʔaje çirkin, kötü непэ nyepe njеpæ bugün пае paye paːjе için сeплъыгъ syeplhığ sjepɬəʁ baktım тыфаеп tıfayep təfaːjеp istemiyoruz 52  Ё • Bu harf, genelde yabancı kelimelerin yazımında kullanılmaktadır. ‘‘YO (yo)’’ ve ‘‘Ö (ö)’’ olmak üzere iki farklı şekilde okunur. İtalik yazımı ‘‘Ё (ё)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet Аксён Aksyon Aksjon Aksyon (isim) Алёна Alyona Aljona Alyona (isim) Артём Artyom Artjom Artyom (isim) Фёдор Fyodor Fjodor Fyodor (isim) Фёкла Fyokla Fjokla Fyokla (isim) Гёздэ Gözde ɡøzdæ Gözde (isim) Гёксун Göksun ɡøksun Göksun (isim) Ёмэр Ömer Ømær Ömer (isim) Ёзлэм Özlem Øzlæm Özlem (isim) Ёзгэ Özge Øzɡæ Özge (isim) Ж (жъ, жъо, жъу, жь) • ‘‘Ж’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘J (j)’’ sesinin biraz daha kalın versiyonudur. Bu yüzden okunuşunu ‘‘JJ (jj)’’ olarak yazdım. İtalik yazımı ‘‘Ж (ж)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet жабзэ jjabze ʒaːbzæ edebiyat, üslup жэ jje ʒæ ağız жэлый jjelıy ʒæləj olta, çengel жэрэгъу jjereğu ʒæræʁʷ dost, ahbap жэпкъ jjepq ʒæpq çene 53  • ‘‘Жъ’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘J (j)’’ sesinin en kalın / kaba söylenmiş versiyonudur. Bu yüzden okunuşunu ‘‘JJJ (jjj)’’ olarak yazdım. İtalik yazımı ‘‘ЖЪ (жъ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet жъагъ jjjağ ʐaːʁ akciğer жъажъэ jjjajjje ʐaːʐæ yavaş жъы jjjı ʐə eski, yaşlı мажъэ majjje maːʐæ pişiyor бжъэ bjjje bʐæ boynuz къужъы qujjjı quʐə armut шынахьыжъ şşınahıjjj ʃənaːhəʐ abi, ağabey • ‘‘Жъо’’ harfi, üstteki ‘‘Жъ’’ harfinin sonuna Türkiye Türkçesindeki ‘‘Ö (ö)’’ harfi getirilerek seslendirilir. Latin alfabesiyle ‘‘JÖ (jö)’’ olarak yazılıp okunabilir. Bu ses, Batı Çerkes Alfabesine harf olarak alınmamasına rağmen bir harftir. Çünkü olağandışı bir okuyuş şekli vardır. Bu yüzden bu sesi de çalışmama harf olarak eklemeyi uygun buldum. İtalik yazımı ‘‘ЖЪО (жъо)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet жъорымэ jörıme ʐørəmæ pişme kokusu жъоркъ jörq ʐørq çok sıcak гужъон gujön ɡʷʐøn gecikmek мыжъо mıjö məʐø taş гузажъо guzajö ɡuzaːʐø telaş • ‘‘Жъу’’ harfi, üstteki ‘‘Жъ’’ harfinin sonuna Türkiye Türkçesindeki ‘‘Ü (ü)’’ harfi getirilerek seslendirilir. Latin alfabesiyle ‘‘JÜ (jü)’’ olarak yazılıp okunabilir. İtalik yazımı ‘‘ЖЪУ (жъу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet жъуагъо jüağo ʐyaːʁo yıldız жъуамэ jüame ʐyaːmæ pişme kokusu зэжъу zejü zæʐy dar bereket, bolluk, гъэбэжъу ğebejü ʁæbæʐy çokluk |ужъу ‘ujü ʔʷʐy kalın 54  • ‘‘Жь’’ harfi, Latin alfabesindeki ince ‘‘J (j)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘ЖЬ (жь)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet жьыбгъэ jıbğe ʑəbʁæ rüzgâr жьыгъэбыу jığebıwu ʑəʁæbəu palavracı жьыгъэпс jığeps ʑəʁæps klima жьыуай jıwuay ʑəuaːj boran, kasırga бжьэ bje bʑæ arı eжьыр yejır eʑər kendisi З • ‘‘З’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘Z (z)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘З (з)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet закъо zaqo zaːqo tek, yalnız загъорэ zağore zaːʁoræ bazen, ara sıra зандэ zande zaːndæ dik зэхэхын zexexın zæxæxən duymak, işitmek adalet, doğruluk, зэфагъ zefağ zæfaːʁ dürüstlük зэфэс zefes zæfæs toplantı, kongre зэфэд zefed zæfæd benzer, eşit зэмыблэжь zemıblej zæməblæʑ fedakâr зэныбжь zenıbj zænəbʑ yaşıt зэгъусэ zeğuse zæʁʷsæ birlikte зэбгъодэт zebğodet zæbʁodæt bitişik зэпыщыт zepışıt zæpəɕət birbirine zıt зэрыз zerız zærəz birer зэзэгъныгъ zezeğnığ zæzæʁnəʁ anlaşma kavga etmek, зэзэон zezewon zæzæon savaşmak 55  И • ‘‘И’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘İ (i)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘И (и)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet си къо si qo si qo oğlum ти бзэ ti bze ti bzæ dilimiz тий tiy tij bizim мыри mıri məri bu da • Bu harf, kelime başındaysa, ‘‘Yİ (yi)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet и yi ji sekiz (8) ибэ yibe jibæ yetim, öksüz ий yiy jij onun из yiz jiz dolu изыбзэ yizıbze jizəbzæ ağzına kadar dolu, full илъэс yilhes jiɬæs yıl иныжъ yinıjjj jinəʐ dev, çok büyük икъу yiqu jiqʷ dolgun, tam, yeterli икон yikon jikon sokmak, tıkmak ипэу yipewu jipæwʷ önceden ичын yiçın jit͡ʃən koparmak • Bu harf, kelime içinde sesli harften sonra geliyorsa, ‘‘Yİ (yi)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet к|ыин ç’ıyin ͡tʃʼəjin bağırmak дэи deyi dæji kötü, fena чыихъу çıyixhu ͡tʃəjiχʷ bademcik шъуин şüyin ʂyjin ıslık çalmak, ötmek къуи quyi quji kel 56  Й • ‘‘Й’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘Y (y)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Й (й)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet йод yod jod iyot мыхъый mıxhıy məχəj sabit нэбзий nebziy næbzij ışın айва ayva aːjvaː ayva щай şay ɕaːj çay дизайн dizayn dizaːjn dizayn, tasarım дунай dunay dunaːj dünya сэтэнай setenay sætænaːj Setenay (isim) К (ку, къ, къу, кl, кlо, кlу) • ‘‘К’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘K (k)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘К (к)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet капитал kapital kaːpitaːl kapital, sermaye килограм kilogram kiloɡraːm kilogram ко ko ko kalça, but, bacak кощын koşın koɕən göç etmek • ‘‘Ку’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘KU (ku)’’ olarak okunur. Alfabede ‘‘К (k)’’ ve ‘‘У (u)‘’ harfleri bulunmasına rağmen ‘‘Ку (ku)’’ sesi ayrı bir harf olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni bu sesin, kelimenin başında ve içinde uzun - kelimenin sonunda ise kısa okunuyor olmasıdır. İtalik yazımı ‘‘КУ (ку)’’ şeklindedir. 57  Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet куп kup kup grup ку ku ku araba кушъэ kuşşşe kuʂæ beşik хэку xeku xækʷ vatan, ülke хьаку haku haːkʷ fırın шыку şşıku ʃəkʷ at arabası • ‘‘Къ’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘К (k)’’ harfinin biraz daha kalın versiyonudur. Seslendiren kişide sanki ‘‘Г (g)’’ sesine evriliyormuş hissi uyandırır. Arap alfabesindeki ‘‘‫( ق‬qaf)’’, İbrani alfabesindeki ‘‘‫( ק‬qof)’’, Kazak-Uygur ve Özbek alfabelerindeki ‘‘Қ (қ)’’, Avrupa dillerindeki ve Azeri-Tatar alfabelerindeki ‘‘Q (q)’’ harfine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘КЪ (къ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet къабзэ qabze qaːbzæ temiz къо qo qo oğul, domuz къош qoşş qoʃ erkek kardeş къэнэн qenen qænæn kalmak ныкъо nıqo nəqo yarım • ‘‘Къу’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘QU (qu)’’ olarak okunur. Alfabede ‘‘Къ (q)’’ ve ‘‘У (u)‘’ harfleri bulunmasına rağmen ‘‘Къу (qu)’’ sesi ayrı bir harf olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni bu sesin, kelimenin başında ve içinde uzun - kelimenin sonunda ise kısa okunuyor olmasıdır. İtalik yazımı ‘‘КЪУ (къу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet къуаджэ quace quaːd͡ʒæ köy къуанчэ quançe quaːnt͡ʃæ eğri, yamuk къутамэ qutame qutaːmæ kanat, omuz лъэбакъу lhebaqu ɬæbaːqʷ adım мэзэныкъу mezenıqu mæzænəqʷ yarım ay мэфэзакъу mafezaqu mæfæzaːqʷ cumartesi, tek gün 58  • ‘‘К|’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘Ç (ç)’’ sesinin sonuna sıkma / kesme uygulanmış hâlidir. İtalik yazımı ‘‘КI (кI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet к|алэ ç’ale t͡ʃʼaːlæ genç erkek к|апсэ ç’apse t͡ʃʼaːpsæ ip к|ымаф ç’ımaf t͡ʃʼəmaːf kış мак|э maç’e maːt͡ʃʼæ az, biraz хьак|э haç’e haːt͡ʃʼæ konuk, misâfir • ‘‘К|о’’ ve ‘‘К|у’’ harfleri, Latin alfabesiyle ‘‘K’O (k’o)’’ ve ‘‘K’U (k’u)’’ olarak okunur. İtalik yazımları ‘‘КIО (кIо)’’ ve ‘‘КIУ (кIу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet к|одын k’odın kʼodən kaybolmak к|он k’on kʼon gitmek шак|о şşak’o ʃaːkʼo avcı eгъэджак|о yeğecak’o eʁæd͡ʒaːkʼo öğretmen к|уагъэ k’uağe kʷʼaːʁæ gitti к|угъо k’uğo kʷʼʁo duman тхьак|ум thak’um thaːkʷʼm kulak ц|ык|у ts’ık’u ͡tsʼəkʷʼ küçük 59  Л (лъ, лl) • ‘‘Л’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘L (l)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Л (л)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet лы lı lə et ланлэ lanle laːnlæ gevşek, esnek лэныстэ lenıste lænəstæ makas лэпсы lepsı læpsə et suyu лэгъун leğun læʁʷn oda • ‘‘Лъ’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘L (l)’’ ve ‘‘H (h)’’ karışımı peltek bir sestir. İtalik yazımı ‘‘ЛЪ (лъ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet лъагъуныгъ lhağunığ ɬaːʁʷnəʁ aşk лъакъо lhaqo ɬaːqo ayak лъы lhı ɬə kan лъэпкъ lhepq ɬæpq millet, ulus лъэпэд lheped ɬæpæd çorap лъэхъуамбэ lhexhuambe ɬæχʷaːmbæ ayak parmağı • ‘‘Л|’’ harfi, üstteki ‘‘Лъ’’ sesinin sondan kısaltmalı / kesmeli hâlidir. İtalik yazımı ‘‘ЛI (лI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet л|акъу l’aqu ɬʼaːqʷ sülale, soy л|ы l’ı ɬʼə adam л|ыгъэк|э l’ığeç’e ɬʼəʁæt͡ʃʼæ zorla, cebren л|ык|о l’ık’o ɬʼəkʼo arabulucu, elçi л|эн l’en ɬʼæn ölmek 60  М • ‘‘М’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘M (m)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘М (м)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet мазэ maze maːzæ ay мафэ mafe maːfæ gün, gündüz, hayırlı мастэ maste maːstæ iğne мэстанэ mestane mæstaːnæ iğne deliği мэ me mæ koku матэ mate maːtæ sepet махэ maxe maːxæ dayanıksız макъэ maqe maːqæ ses мары marı maːrə işte мылы mılı mələ buz мэзы mezı mæzə orman Н • ‘‘Н’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘N (n)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Н (н)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet напэ nape naːpæ yüz, sima набгъо nabğo naːbʁo yuva нагъо nağo naːʁo ela нэ ne næ göz нэпс neps næps gözyaşı нэбзыц nebzıts næbzət͡s kirpik нанэжь nanej naːnæʑ nine ны nı nə anne ныбэ nıbe nəbæ göbek ныкъо nıqo nəqo yarım нэбзий nebziy næbzij ışın 61  О • ‘‘О’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘O (o)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘О (о)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet гъогу ğogu ʁoɡʷ yol къолэн qolen qolæn renkli унагъо wunağo unaːʁo aile тыгъон tığon təʁon çalmak къэгъотын qeğotın qæʁotən bulmak тхьаркъо tharqo thaːrqo güvercin • Bu harf, kelime başındaysa, ‘‘WO (wo)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet о wo wo sen, gök онтэгъу wonteğu wontæʁʷ ağır, kiloca fazla орэдус woredus worædus sanatçı, besteci орэд wored woræd şarkı остыгъэ wostığe wostəʁæ lamba охы woxı woxə ova ощхы woşxı woɕxə yağmur оркъ worq worq asil, soylu оршэр worşşer worʃær sohbet • Bu harf, kelime içinde sesli harften sonra geliyorsa, ‘‘WO (wo)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet зэзэон zezewon zæzæwon dövüşmek, savaşmak гуао guawo ɡʷaːwo acı, dert ныо nıwo nəwo yaşlı kadın дзыо dzıwo d͡zəwo çuval пщынао pşınawo pɕənaːwo akordeon çalan kişi еон yewon jеwon vurmak 62  П (пl, пlу) • ‘‘П’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘P (p)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘П (п)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet пагэ page paːɡæ kibirli панэ pane paːnæ diken пэ pe pæ burun псапэ psape psaːpæ sevap псэ pse psæ can, ruh пхэ pxe pxæ kalça, kıç • ‘‘П|’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘P (p)’’ sesinin sonuna sıkma / kesme uygulanmış hâlidir. Latin alfabesindeki ‘‘P (p)’’ ve ‘‘B (B)’’ seslerinin arasında bir sestir. İtalik yazımı ‘‘ПI (пI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet къэп|он qep’on qæpʼon söylersin zaman, dönem, п|алъэ p’alhe pʼaːɬæ müddet п|омэ p’ome pʼomæ söylersen п|онк|ын p’onç’ın pʼont͡ʃʼən patlatmak лъап|э lhap’e ɬaːpʼæ değerli, pahalı п|э p’e pʼæ yatak • ‘‘П|у’’ harfi, üstteki ‘‘П|’’ harfinin sonuna ‘‘У (u)’’ harfi eklenerek oluşturulmuştur. İtalik yazımı ‘‘ПIу (пIу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet п|уныгъ p’unığ pʷʼnəʁ eğitim, terbiye п|уабл p’uabl pʷʼaːbl hasır п|уaк|э p’uaç’e pʷʼat͡ʃʼæ ince, nârin, seyrek beslemek, büyütmek, п|ун p’un pʷʼn eğitmek 63  Р • ‘‘Р’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘R (r)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Р (р)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet риск risk risk risk рокэт roket rokæt roket робот robot robot robot ахэр axer aːxær onlar орэд wored oræd şarkı къэрал qeral qæraːl devlet Нарт Nart naːrt Nart Урыс Wurıs wurəs Rus С • ‘‘С’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘S (s)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘С (с)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet санэ sane saːnæ üzüm сапэ sape saːpæ toz сабый sabıy saːbəj bebek сэку seku sækʷ yele сэ se sæ ben, bıçak сэшхо seşşxo sæʃxo kılıç сэтэнай setenay sætænaːj Setenay (isim) сысын sısın səsən sallanmak сыд? sıd? səd? ne? сымаджэ sımace səmaːd͡ʒæ hasta сыры sırı sərə acı (yemekteki acı) си унэ si wune si wunæ benim evim 64  Т (тl, тlу) • ‘‘Т’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘T (t)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Т (т)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet тамэ tame taːmæ omuz, kanat ты tı tə baba тыгъэ tığe təʁæ güneş тфы tfı tfə beş тхэн txen txæn yazı yazmak тхылъ txılh txəɬ kitap тхыдэ txıde txədæ tarih, hikaye • ‘‘Т|’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘T (t)’’ sesinin sonuna sıkma / kesme uygulanmış hâlidir. Latin alfabesindeki ‘‘T (t)’’ ve ‘‘D (d)’’ seslerinin arasında bir sestir. Arap alfabesindeki ‘‘‫( ط‬tı)’’ harfine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘ТI (тI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet т|ы t’ı tʼə koç т|ыс t’ıs tʼəs otur нат|э nat’e naːtʼæ alın т|ыс t’ıs tʼəs otur ят|э yat’e jaːtʼæ toprak т|орэ t’ore tʼoræ iki kere • ‘‘Т|у’’ harfi, üstteki ‘‘Т|’’ harfinin sonuna ‘‘У (u)’’ harfi eklenerek oluşturulmuştur. İtalik yazımı ‘‘ТIУ (тIу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet т|у t’u tʷʼ iki т|упщын t’upşşın tʷʼpɕən bırakmak т|уазэ t’uaze tʷʼaːzæ ikiz т|урыт|у t’urıt’u tʷʼrətʷʼ ikişer 65  У • ‘‘У’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘U (u)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘У (у)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet гурыт gurıt ɡurət orta, ortanca гъус ğus ʁus birlikte, beraber куп kup kup grup гупшыс gupşşıs ɡupʃəs düşünce • Bu harf, kelime başındaysa, ‘‘WU (wu)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet уарзэ wuarze wuaːrzæ saman уатэ wuate wuaːtæ çekiç уасэ wuase wuaːsæ değer, kıymet, fiyat унэ wune wunæ ev урам wuram wuraːm cadde усэ wuse wusæ şiir уцы wutsı wut͡sə ot узы wuzı wuzə ağrı, sızı, hastalık • Bu harf, kelime içinde sesli harften sonra geliyorsa, ‘‘WU (wu)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet ау awu aːwʷ ama, fakat бзыу bzıwu bzəwʷ kuş мыух mıwux məwux bitmez, tükenmez хьау hawu haːwʷ hayır хьамблыу hamblıwu haːmbləwʷ solucan 66  • Bu harf, kelime sonunda genelde vurgusuz ve kısa ‘‘U (u)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet дэгу degu dæɡʷ sağır komşu, mesâfece гъунэгъу ğuneğu ʁʷnæʁʷ yakın джэгу cegu d͡ʒæɡʷ eğlence, oyun, düğün ныбджэгъу nıbceğu nəbd͡ʒæʁʷ arkadaş Ф • ‘‘Ф’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘F (f)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Ф (ф)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet фабэ fabe faːbæ sıcak фай fay faːj lazım, gerekli фэмыф femıf fæməf beceriksiz фит fit fit hür, özgür фитныгъэ fitnığe fitnəʁæ hürriyet, özgürlük фыгу fıgu fəɡʷ darı фэдэ fede fædæ gibi фэдиз fediz fædiz kadar 67  Х (хъ, хъу, хь) • ‘‘Х’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘H (h)’’ sesinin Çerkeslere özgü bir tonlamasıdır. İtalik yazımı ‘‘Х (х)’’ şeklindedir. Bu tonlamayı karşılayabilecek bir ses Türk Latin alfabesinde bulunmadığı için, okunuşunu yazarken ‘‘Х’’ harfini olduğu gibi bıraktım. Bu ses, Rus alfabesindeki ‘‘Х’’, Yunan Alfabesindeki ‘‘χ’’, Arap alfabesindeli ‘‘‫( خ‬ḫı)’’ ve Alman alfabesindeki ‘‘ch’’ sesine benzemektedir. ÖNEMLİ NOT: ‘‘Х’’ harfi, Avrupa alfabelerindeki ‘‘Х’’ harfi ile karıştırılmamalıdır! Çünkü Avrupa alfabelerindeki ‘‘X’’ harfi, genelde ‘‘ks’’ olarak okunur. (Ör: box [boks], sex [seks], reflex [refleks], taxi [taksi]...). Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet хабзэ xabze xaːbzæ adet, gelenek, yasa cemiyet, dernek, хасэ xase xaːsæ meclis хатэ xate xaːtæ bahçe дахэ daxe daːxæ güzel • ‘‘Хъ’’ harfi, üstteki ‘‘Х’’ sesinin kalın / kaba söylenmiş versiyonudur. Hırlamaya benzer bir sestir. Bu sesi, Latin alfabesiyle ‘‘XH (xh)’’ olarak yazmayı uygun buldum. Arap alfabesindeki ‘‘‫ح‬ (ḥā)’’ ve İbrani alfabesindeki ‘‘‫( ח‬het)’’ harfine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘ХЪ (хъ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet хъэдан xhedan χædaːn bez, çaput, paçavra мэхъаджэ mexhace mæχaːd͡ʒæ acımasız, zâlim хъонэн xhonen χonæn sövmek, küfretmek хъоршэр xhorşşer χorʃær hîleci хъот xhot χot kar fırtınası, tipi бгъашхъо bğaşşxho bʁaːʃχo atmaca 68  • ‘‘Хъу’’ harfi, üstteki ‘‘Хъ’’ sesinin sonuna ‘‘U (u)’’ konulmuş hâlidir. Alfabede ‘‘Хъ (xh)’’ ve ‘‘У (u)‘’ harfleri bulunmasına rağmen ‘‘Хъу (xhu)’’ sesi ayrı bir harf olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni bu sesin, kelimenin başında ve içinde uzun - kelimenin sonunda ise kısa okunuyor olmasıdır. İtalik yazımı ‘‘ХЪУ (хъу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet хъун xhun χun olmak, güve хъужьын xhujın χuʑən iyileşmek хъурджан xhurcan χurd͡ʒaːn zincir псылъэхъу psılhexhu psəɬæχʷ ahtapot шыпхъу şşıpxhu ʃəpχʷ kız kardeş шыхъу şşıxhu ʃəχʷ erkek at • ‘‘Хь’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘H (h)’’ sesidir. Arap alfabesindeki ‘‘ ‫ ه‬, ‫( ﻫ‬he)’’ ve İbrani alfabesindeki ‘‘‫( ה‬hei)’’ harfine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘ХЬ (хь)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet хьалыгъу halığu haːləʁʷ ekmek хьэ he hæ arpa, köpek хьау hawu haːu hayır хьадэ hade haːdæ ölü, ceset хьабл habl haːbl mahalle хьын hın hən taşımak götürmek Тхьэ The thæ Tanrı 69  Ц (цо, цу, цl) • ‘‘Ц’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘T (t)’’ ve ‘‘S (s)’’ harflerinin karışımı bir sestir. Okunuşu, Rus ve Moğol alfabesindeki ‘‘ц’’ harfine, İbrani alfabesindeki ‘‘‫( צ‬tsadi)’’ harfine, Alman alfabesindeki ‘‘z’’ harfine ve Gürcü alfabesindeki ‘‘ც ’’ harfine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘Ц (ц)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet цако tsako t͡saːko ceket цацэ tsatse t͡saːt͡sæ çatal, şiş цы tsı t͡sə kıl, tüy цэ tse t͡sæ diş • ‘‘Цо’’ harfi, üstteki ‘‘Ц (ts)’’ harfinin sonuna Türkiye Türkçesindeki ‘‘Ö (ö)’’ harfi getirilerek seslendirilir. Bu ses, Batı Çerkes Alfabesine harf olarak alınmamasına rağmen bir harftir. Çünkü olağandışı bir okuyuş şekli vardır. Bu yüzden bu sesi de çalışmama harf olarak eklemeyi uygun buldum. İtalik yazımı ‘‘ЦО (цо)’’ şeklindedir. Şapsığlar ‘‘tsö’’ yerine ‘‘çö’’ demeyi tercih ederler. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet цожъы tsöjjjı t͡søʐə yonca цокъэжъ tsöqejjj t͡søqæʐ eski ayakkabı цощ tsöş t͡søɕ ahır цохъон tsöxhon t͡søχon emeklemek • ‘‘Цу’’ harfi, üstteki ‘‘Ц (ts)’’ harfinin sonuna Türkiye Türkçesindeki ‘‘Ü (ü)’’ harfi getirilerek seslendirilir. İtalik yazımı ‘‘ЦУ (цу)’’ şeklindedir. Şapsığlar ‘‘tsü’’ yerine ‘‘çü’’ demeyi tercih ederler. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet цу tsü t͡sy öküz цумпэ tsümpe t͡sympæ çilek цуакъэ tsüakhe t͡syaːqæ ayakkabı цунды tsündı t͡syndə kuzgun 70  • ‘‘Ц|’’ harfi, üstteki ‘‘Ц’’ sesinin sonuna sıkma / kesme uygulanmış hâlidir. İtalik yazımı ‘‘ЦI (цI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet ц|э ts’e t͡sʼæ isim, bit ц|ыфы ts’ıfı t͡sʼəfə insan ц|ыфыгъэ ts’ıfığe t͡sʼəfəʁæ insanlık ц|ынэ ts’ıne t͡sʼənæ ıslak ц|ык|у ts’ık’u t͡sʼəkʷʼ küçük Ч (чъ, чl) • ‘‘Ч’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘Ç (ç)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Ч (ч)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet чатэ çate t͡ʃaːtæ kılıç чапэ çale t͡ʃaːpæ yamaç чэл çel t͡ʃæl çadır, kulübe чаны çanı t͡ʃaːnə çalışkan, çevik, aktif чэмы çemı t͡ʃæmə inek чагъэ çağe t͡ʃaːʁæ çatladı • ‘‘Чъ’’ harfi, üstteki ‘‘Ч’’ sesinin biraz daha kalın versiyonudur. Bu yüzden okunuşunu ‘‘ÇÇ (çç)’’ olarak yazdım. İtalik yazımı ‘‘ЧЪ (чъ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet чъагъо ççağo ʈ͡ʂaːʁo berrak, temiz чъыр ççır ʈ͡ʂər çelik чъэрыгъэ ççerığe ʈ͡ʂærəʁæ hız, sürat чъэн ççen ʈ͡ʂæn koşmak амалынчъэ amalınççe aːmaːlənʈ͡ʂæ çâresiz, imkânsız пчъэ pççe pʈ͡ʂæ kapı 71  • ‘‘Ч|’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘Ç (ç)’’ sesinin sert / hızlı okunmasıyla başlayıp, sonuna sıkma / kesme uygulanmasıyla biten bir sestir. Bu sesteki ‘‘Ç (ç)’’ sesi, ‘‘к|’’ sesindeki ‘‘Ç (ç)’’ sesine nazaran daha baskındır / belirgindir. İtalik yazımı ‘‘ЧI (чI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet ч|ыгу ç’ıgu t͡ʂʼəɡʷ toprak, arazi ч|эгъ ç’eğ t͡ʂʼæʁ alt, dip ч|ыдэ ç’ıde t͡ʂʼədæ fıstık ч|ыфэ ç’ıfe t͡ʂʼəfæ borç Ш (шъ, шъо, шъу, шl, шlо, шlу) • ‘‘Ш’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘ŞŞ (şş)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Ш (ш)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet шыблэ şşıble ʃəblæ yıldırım шхын şşxın ʃəxən yemek, gıda шыбзы şşıbzı ʃəbzə dişi at шэндыргъо şşendırğo ʃændərʁo kiraz • ‘‘Шъ’’ harfi, üstteki ‘‘Ш’’ sesinin biraz daha kalın versiyonudur. Bu yüzden okunuşunu ‘‘ŞŞŞ (şşş)’’ olarak yazdım. İtalik yazımı ‘‘ШЪ (шъ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet шъабэ şşşabe ʂaːbæ yumuşak, nârin шъхьэ şşşhe ʂhæ baş, kafa шъхьафит şşşhafit ʂhaːfit özgür, bağımsız шъхьап şşşhap ʂhaːp tepe nokta, faydalı 72  • ‘‘Шъо’’ harfi, üstteki ‘‘Шъ’’ harfinin sonuna Türkiye Türkçesindeki ‘‘Ö (ö)’’ harfi getirilerek seslendirilir. Latin alfabesiyle ‘‘ŞÖ (şö)’’ olarak okunur. Bu ses, Batı Çerkes Alfabesine harf olarak alınmamasına rağmen bir harftir. Çünkü olağandışı bir okuyuş şekli vardır. Bu yüzden bu sesi de çalışmama harf olarak eklemeyi uygun buldum. İtalik yazımı ‘‘ШЪО (шъо)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet шъо şö ʂø siz, deri, renk шъоу şöwu ʂøu bal пхъашъо pxhaşö pχaːʂø ağaç kabuğu шъондыр şöndır ʂøndər fıçı шъонт şönt ʂønt davul • ‘‘Шъу’’ harfi, üstteki ‘‘Шъ’’ harfinin sonuna Türkiye Türkçesindeki ‘‘Ü (ü)’’ harfi getirilerek seslendirilir. Latin alfabesiyle ‘‘ŞÜ (şü)’’ olarak okunur. İtalik yazımı ‘‘ШЪУ (шъу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet шъуи şüyi ʂyji sizin шъуз şüz ʂyz kadın шъуин şüyin ʂyjin ıslık çalmak, ötmek шъугъон şüğon ʂyʁon kıskanmak • ‘‘Ш|’’ harfi, üstteki ‘‘Ш’’ sesinin sonuna sıkma / kesme uygulanmış hâlidir. Latin alfabesindeki ‘‘J (j)’’ ve ‘‘Ş (ş)’’ seslerinin arasında bir sestir. İtalik yazımı ‘‘ШI (шI)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet ш|ын ş’ın ʂʼən yapmak, etmek ш|эн ş’en ʂʼæn bilmek ш|эныгъ ş’enığ ʂʼænəʁ bilgi, bilim гъэш|эгъон ğeş’eğon ʁæʂʼæʁon ilginç 73  • ‘‘Ш|о’’ harfi, üstteki ‘‘Ш|’’ harfinin sonuna Türkiye Türkçesindeki ‘‘Ö (ö)’’ harfi getirilerek seslendirilir. Latin alfabesiyle ‘‘Ş’Ö (ş’ö)’’ olarak okunur. Bu ses, Batı Çerkes Alfabesine harf olarak alınmamasına rağmen bir harftir. Çünkü olağandışı bir okuyuş şekli vardır. Bu yüzden bu sesi de çalışmama harf olarak eklemeyi uygun buldum. İtalik yazımı ‘‘ШIО (шIо)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet маш|о maş’ö maːʂʼø ateş ш|ой ş’öy ʂʼøj pis, kirli ш|оркъ ş’örqı ʂʼørq bulanık ш|огъэчъын ş’öğeççın ʂʼøʁæʈ͡ʂən kesmek • ‘‘Ш|у’’ harfi, üstteki ‘‘Ш|’’ harfinin sonuna Türkiye Türkçesindeki ‘‘Ü (ü)’’ harfi getirilerek seslendirilir. Latin alfabesiyle ‘‘Ş’Ü (ş’ü)’’ olarak okunur. İtalik yazımı ‘‘ШIУ (шIу)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet ш|у ş’ü ʂʼy iyi, karaciğer ш|уанэ ş’üane ʂʼyaːnæ çapa, kazma ш|уагъ ş’üağ ʂʼyaːʁ fayda, yarar ш|уфэс ş’üfes ʂʼyfæs selam Щ • ‘‘Щ’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘Ş (ş)’’ sesinin biraz daha ince versiyonudur. İtalik yazımı ‘‘Щ (щ)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet щэ, щатэ şe, şate ɕæ, ɕaːtæ süt, kaymak щабз şabz ɕaːbz yay щы şı ɕə üç 74 щыбзэ şıbze ɕəbzæ elek, kalbur щыгъу şığu ɕəʁʷ tuz щыды şıdı ɕədə eşek щылъ şılh ɕəɬ yatarak duruyor щытын şıtın ɕətən ayakta durmak щэн şen ɕæn satmak Ы • ‘‘Ы’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘I (ı)’’ sesidir. İtalik yazımı ‘‘Ы (ы)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet ары arı aːrə evet, öyledir, odur бысым bısım bəsəm ev sahibi лэныстэ lenıste lænəstæ makas лы lı lə et мэлы melı mælə koyun мэзы mezı mæzə orman зы zı zə bir • Bu harf, kelime başındaysa, ‘‘YI (yı)’’ olarak okunur. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet ыпшъ yıpşşş jəpʂ üst, yukarı ыныкъу yınıqu jənəqʷ yarısı ысыгъ yısığ jəsəʁ yanık, pişik ыстын yıstın jəstən yakmak ы|ыгъ yı’ığ jəʔəʁ elinde vardı ы|отагъ yı’otağ jəʔotaːʁ anlattı ы|отыгъ yı’otığ jəʔotəʁ ovdu ы|онт|агъ yı’ont’ağ jəʔontʼaːʁ büktü, yamulttu 75  Э • ‘‘Э’’ harfi, Latin alfabesindeki ‘‘E (e)’’ ve ‘‘A (a)’’ seslerinin arasında bir sestir. Bu ses, Arap alfabesindeki ‘‘‫( ا‬elif)’’; İbrani alfabesindeki ‘‘‫( א‬alef)’’; Norveç, Dan, Faroe ve İzlanda alfabelerindeki ‘‘Æ (æ)’’ harflerine benzemektedir. İtalik yazımı ‘‘Э (э)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet экватор ekvator ækvaːtor ekvator экономи ekonomi ækonomi ekonomi элэктрик elektrik ælæktrik elektrik эскиз eskiz æskiz eskiz, taslak анэш aneşş aːnæʃ dayı бэ be bæ çok блэ ble blæ yılan гъэмафэ ğemafe ʁæmaːfæ yaz mevsimi дэ, дэшхо de, deşşxo dæ, dæʃxo ceviz мафэ mafe maːfæ gün мазэ maze maːzæ ay мэзы mezı mæzə orman нысэ nıse nəsæ gelin панэ pane paːnæ diken пэ pe pæ burun 76  Ю • Bu harf, genelde yabancı kelimelerin yazımında kullanılmaktadır. ‘‘YU (yu)’’ ve ‘‘Ü (ü)’’ olmak üzere iki farklı şekilde okunur. İtalik yazımı ‘‘Ю (ю)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet Юлия Yuliya julijaː Yuliya Юнус Yunus junus Yunus Юрий Yuriy jurij Yuriy Юсуф Yusuf jusuf Yusuf парашют paraşüt paːraːşyt paraşüt бюрократ bürokrat byrokraːt bürokrat Бюшра Büşra byʃraː Büşra сюрприз sürpriz syrpriz sürpriz Юмит Ümit ymit Ümit Хьюсейин Hüseyin hysеjin Hüseyin Я • ‘‘Я’’ harfi, Latin alfabesiyle ‘‘YA (ya)’’ olarak okunur. İtalik yazımı ‘‘Я (я)’’ şeklindedir. Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet Ася Asya aːsjaː Asya Ясин Yasin jaːsin Yasin Яхья Yahya jaːhjaː Yahya Яшар Yaşar jaːʃaːr Yaşar тян yan tjaːn annemiz тят yat tjaːt babamız ябгъэ yabğe jaːbʁæ cadı, hırçın яжьэ yaje jaːʒæ kül япэк|э yapeç’e jaːpæt͡ʃʼæ ileride, önde ят|э yat’e jaːtʼæ toprak 77  Ъ • ‘‘Ъ’’ işareti, sertleştirme / kalınlaştırma işâretidir. İtalik yazımı ‘‘Ъ (ъ)’’ şeklindedir. ‘‘г, ж, к, л, х, ч, ш’’ gibi harflerin sonuna gelen bu işaret, bu harfleri ‘‘гъ, жъ, къ, лъ, хъ, чъ, шъ’’ biçimine sokar. Bu işaret, kendinden önceki harfi daha sert / kalın / kaba okumamız gerektiğini bize söyler. Üstte, ilgili harfler hakkında örnekler verilmiştir. Ь • ‘‘Ь’’ işareti, yumuşatma / inceltme işâretidir. İtalik yazımı ‘‘Ь (ь)’’ şeklindedir. ‘‘ж, х’’ gibi harflerin sonuna gelen bu işaret, bu harfleri ‘‘жь, хь’’ biçimine sokar. Bu işaret, kendinden önceki harfi daha yumuşak / ince / kibar okumamız gerektiğini bize söyler. Üstte, ilgili harfler hakkında örnekler verilmiştir. l (lа, lи, lы, lо, lу, lэ) • ‘‘|’’ işareti, kesme işaretidir. Harflerin kısa ve keskin okunmasını sağlar. İtalik yazımı ‘‘I’’ şeklindedir. Latin alfabesinde (‘) ile sembolize edilir. Arapçadaki ‘‘‫( ء‬hemze)’’ işaretiyle aynı işlevi görür. İki şekilde kullanılır: 1. Sessiz harflerden sonra (Ör: к|, л|, п|, т|, ф|, ц|, ш|). Bu seslerle ilgili örnekler yukarıda verilmiştir. 2. Sesli harflerden önce (Ör: |а, |и, |ы, |о, |у, |э). Bu seslerden sadece ‘‘|у’’ sesi, harf olarak alfabede yer almaktadır. 78  Türkçe International Phonetic Örnek Kelimeler Anlamları Transliterasyon Alphabet |ахь ‘ah ʔah bölüm, pay, hisse |азэ ‘aze ʔazæ usta, doktor |адэ ‘ade ʔadæ maşa |ажэ ‘ajje ʔaʒæ kızak |анэ ‘ane ʔanæ sofra |ихыгъэп ‘ixığep ʔixəʁæp o almadı |иблис ‘iblis ʔiblis iblis |иман ‘iman ʔimaːn iman |исрафил ‘israfil ʔisraːfil İsrafil |исхьакъ ‘ishaq ʔishaːq İshaq |ых! ‘ıx! ʔəx! onun elinden al! tutmak, elinde |ыгъын ‘ığın ʔəʁən bulundurmak ы|ыгъ yı‘ığ jəʔəʁ tutuyor гущыIэ guşı‘e qı‘ıxın guɕəʔæ qəʔəxən söz almak къыIыхын псы IыгъыпI psı ‘ığıpʼ psə ʔəʁəpʼ su tutma yeri, baraj |оныгъомаз ‘onığomaz ʔonəʁomaːz eylül ayı |он, къэ|он ‘on, qe‘on ʔon, qæʔon söylemek |отэн ‘oten ʔotæn anlatmak |офы ‘ofı ʔofə iş |оржъор ‘orjör ʔorʐør geveze |упэ ‘upe ʔʷpæ dudak |уш ‘uşş ʔʷʃ akıllı, zeki |угъо ‘uğo ʔʷʁo duman |удан ‘udan ʔʷdaːn iplik |унэ ‘une ʔʷnæ çivi |энтэгъу ‘enteğu ʔæntæʁʷ dirsek |эрам ‘eram ʔæraːm buket, demet дэ|эпы|эн de‘epı‘en dæʔæpəʔæn desteklemek |э ‘e ʔæ el |эш|у ‘eş’ü ʔæʂʼy tatlı, lezzetli 79 5. BÖLÜM: DİYASPORADA YAPILAN ALFABE TARTIŞMALARI ÜZERİNE Uzun zamandır Türkiye’deki Çerkesler arasında ‘‘Anadil eğitimini Kiril alfabesiyle yapmaya devam mı edelim; yoksa Latin alfabesine mi geçelim?’’ tartışması yapılmaktaydı. Fakat bu tartışma son zamanlarda daha da hararetlenmiş durumda ve giderek daha da tehlikeli bir mecraya doğru ilerliyor. Çerkesce, UNESCO tarafından ‘‘Kaybolmak Üzere Olan Diller’’ kategorisine alınmışken ve bugün anavatanda Kiril temelli oturmuş alfabetik sistemler ve bu sistemlere göre yazılmış sayısız eser bulunmaktayken böyle bir tartışmaya girmek hiç mantıklı değildir. Kiril alfabesiyle yazılmış bu eserlerin hepsini bir tarafa itip Latin alfabesine dönülecek olursa anavatanla yazılı irtibat kopacak ve büyük bir zenginliğe sahip literatür bırakılmış olunacaktır. 6 Bu eserleri çeşitli bilgisayar programları aracılığıyla Latin alfabesine kazandırma seçeneğinden bahsedenler de, gereksiz bir iyimserlik içindedirler. Çünkü bu eserlerin çoğu elektronik ortama aktarılmamıştır. Tarayıcı yardımıyla kütüphaneler dolusu eserin tek tek taranması, taranan eserlerin redakte edilmeleri ve çevirici programlarla Latin alfabesine çevrilmeleri uzun zaman alacak ve maliyetli olacaktır. Kaldı ki standart bir Latin alfabesinin olmaması da ayrı bir sorun olarak ortada durmaktadır. Türkiye Çerkeslerinin oluşturacağı Latin alfabesinin mantığıyla Amerika veya Avrupa’da yaşayan Çerkeslerin oluşturacağı Latin alfabelerinin mantığı aynı olmayacaktır. Bu ve benzeri birçok nedenden dolayı Latin alfabesine geçilmesi vahim sonuçlara yol açabilir. Aslında bu alfabe tartışmasının temelinde ‘‘Bize soykırım yapan Rusların alfabesini neden kullanıyoruz?’’ düşüncesi yatmaktadır. Bu düşünce sakattır. Zîrâ Kiril alfabesi Ruslar tarafından kullanılan bir alfabe olmasına karşın, Ruslar tarafından üretilmiş bir alfabe değildir! Kiril alfabesi, adını 9. yüzyılda Selanik’te doğan Yunan kökenli Kiril’den almıştır. 7 Kiril, bu alfabeyi Fenike ve Yunan alfabelerinden geliştirmiştir. Örneğin: • Fenike alfabesindeki ‘‘ (a)’’ harfi, Yunan alfabesine 90 derece sağa döndürülerek büyük ‘‘Α (alfa)’’ harfi olarak geçmiş, oradan da Kiril alfabesine aynen alınmıştır. 6 Latin alfabesiyle eğitim gören Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının Osmanlıdan kalma Arap alfabesiyle yazılmış eserleri anlayamaması bu duruma en güzel örnektir. 7 Asıl adı Konstantin’dir. Ortodoks bir rahiptir. Slavlar arasında Hıristiyanlığı yaydığı için ölümünden sonra ‘‘Tanrısal’’ anlamına gelen ‘‘Kiril’’ adıyla anılmıştır. 80 • Yunan alfabesindeki büyük ‘‘Β (vita)’’ harfi, antik çağda ‘‘beta’’ olarak okunuyordu, orta çağdan itibaren ‘‘vita’’ olarak okunmaya başlandı. Modern çağda hâlâ ‘‘vita’’ olarak okunmaktadır. Kiril alfabesine de modern okunuşuyla aynen geçmiştir. Ayrıca Kiril alfabesindeki ‘‘Б (b)’’ harfinin kökeni de bu harfe dayanmaktadır. • Fenike alfabesindeki ‘‘ (g)’’ harfi, yatay çevrilerek Yunan alfabesine büyük ‘‘Γ (gamma)’’ harfi olarak geçmiş, oradan da Kiril alfabesine aynen alınmıştır. • Fenike alfabesindeki ‘‘ (d)’’ harfi, Yunan alfabesine büyük ‘‘Δ (delta)’’ harfi olarak geçmiş, oradan da Kiril alfabesine geçerken ‘‘Д, д’’ olarak evrilmiştir. • Yunan alfabesindeki büyük ‘‘Ε (ei)’’ harfi, Kiril alfabesine aynen geçmiştir. Küçük ‘‘ε (ei)'' harfi ise 180 derece döndürülerek ve yuvarlatılarak Kiril alfabesine ‘‘Э, э (e)’’ harfi olarak alınmıştır. • Yunan alfabesindeki ‘‘Λ λ (lambda) harfi, Kiril alfabesine geçerken ‘‘Л, л (l)’’ olarak evrilmiştir. • Fenike alfabesindeki ‘‘ (k)’’ harfi, 180 derece döndürülerek Yunan alfabesine ‘‘Κ κ (kappa)’’ harfi olarak geçmiş, oradan da Kiril alfabesine aynen alınmıştır. • Fenike alfabesindeki ‘‘ (m)’’ harfi, Yunan alfabesine ‘‘Μ (mu)’’ harfi olarak geçmiş, oradan da Kiril alfabesine aynen alınmıştır. • Yunan alfabesindeki ‘‘Ο, ο (ou)’’ harfi, kiril alfabesine aynen alınmıştır. • Fenike alfabesindeki ‘‘ (p)’’ harfi, Yunan alfabesine ‘‘Π, π (pi)’’ harfi olarak geçmiş, oradan da Kiril alfabesine aynen alınmıştır. • Fenike alfabesindeki ‘‘ (r)’’ harfi, Yunan alfabesine yatay çevrilerek ‘‘Ρ, ρ (ro)’’ harfi olarak geçmiş, oradan da Kiril alfabesine aynen alınmıştır. • Yunan alfabesindeki ‘‘ς (sigma)’’ harfi, Kiril alfabesine geçerken ‘‘С, с (s)’’ olarak evrilmiştir. • Fenike alfabesindeki ‘‘ (ş)’’ harfi, kiril alfabesine geçerken ‘‘Ш, ш (ş)’’ olarak evrilmiştir. • Fenike alfabesindeki küçük ‘‘ (t)’’ harfi, Yunan alfabesine ‘‘Τ, τ (tau)’’ harfi olarak geçmiş, oradan da Kiril alfabesine geçerken ‘‘Т, т (t) ’’ olarak evrilmiştir. • Yunan alfabesindeki büyük ‘‘Υ (u)’’ harfi, kiril alfabesine geçerken ‘‘У, у (u)’’ olarak evrilmiştir. • Fenike alfabesindeki ‘‘ (q)’’ harfi, Yunan alfabesine ‘‘Φ φ (phei)’’ harfi olarak geçmiştir. Modern çağda ‘‘fi’’ olarak 81  okunmaya başlanmıştır. Kiril alfabesine modern çağ okuyuşuyla aynen alınmıştır. • Yunan alfabesindeki ‘‘Χ, χ (khei)’’ harfi, Kiril alfabesine aynen alınmıştır. • Yunan alfabesindeki ‘‘И (tisan)’’ harfi, kiril alfabesine ‘‘И, и (i)’’ harfi olarak alınmıştır. Görüldüğü üzere Rus alfabesi diye kin kusulan alfabenin birçok harfi Rus orijinli değildir. Latin alfabesine geçilmesini savunan Çerkeslerin başka bir iddiası ise, şu anki Kiril alfabesiyle diyasporada başarının elde edilememiş olduğu iddiasıdır. Bu bahanelere sığınmak yerine insanımızın dejenerasyona uğradığını kabul etmek gerekir. Anavatandan diyasporaya geçen ilk nesil zaten adaptasyonda zorlanmıştı. Sonraki nesiller, adaptasyon sağlamada ilk nesil gibi sorun yaşamamak için ülkenin resmî dilini kullanmaya başlamıştı. Elbette siyasî koşulların uygun olmaması da ayrı bir sorun oluşturmuştu. 8 Şimdi ise siyasî konjonktür değişmiş ve anadil eğitimine başlanmıştır. 9 Fakat geç kalındığı da bir gerçektir. Nesiller arası kopukluk anadile adaptasyonu zorlaştırmaktadır. Günümüzde sayısal olarak Çerkeslerin en fazla olduğu ülke Türkiye’dir; fakat ne yazık ki, dilini unutan Çerkeslerin en fazla olduğu ülke de Türkiye’dir. 10 Bu vahim duruma sebebiyet veren en büyük faktör devlet politikasıdır. Bunun dışında Çerkeslerin büyük bir kısmının metropollerde yaşamaları ve iletişim dili olarak bulundukları ülkenin resmî dilini kullanmaları, dili unutmada önemli faktörlerdir. Hatta aile içinde ve Çerkes derneklerinde bile resmî dil kullanıldığı için anadil körelmektedir. Bütün bu sorunlardan ötürü anadilini bilmeyen yeni nesiller, Kiril alfabesine ilgi duymamaktadır. İlgi duyulmayan alfabe, ister Kiril alfabesi olsun, ister Latin alfabesi olsun, öğrenilemez! Bugüne kadarki başarısızlığın faturası, Kiril alfabesine değil; içinde bulunduğumuz konjonktüre çıkarılmalıdır! Latin alfabesine geçilmesini savunan Çerkesler tarafından dile getirilen başka bir iddia ise ‘‘Latin alfabesi olmazsa teknoloji, internet ve dijital sistemlere ayak uyduramayız’’ iddiasıdır. Günümüz 8 Türkçe dışındaki dillere koyulan yasak ancak 1990’lı yıllarda kaldırılabildi. 9 2000’li yılların başında Çerkesçe özel kurslar açılmasına izin verildi ve 2012 yılında çıkarılan bir yönetmelikle Çerkesçe devlet okullarında seçmeli ders olarak okutulmaya başlandı. 10 Türkiye’deki Çerkeslerin sayısı birkaç milyonu bulduğu için bazı Latinist Çerkesler, Latin alfabesini kullanmanın şart olduğunu söylerler. Halbuki sayısal çoğunluk belirleyici bir etmen değildir! Zîra bu sayısal çoğunluk, şimdiye kadar dişe dokunur derecede Çerkesçe eser üretememiştir. Ayrıca bu birkaç milyonluk Çerkesin yüzde kaçının iyi derecede Çerkesçe bildiği de tartışma konusudur! 82 teknolojisinde böyle bir iddia geçersizdir. İletişim sağladığımız tüm akıllı cihazlar ve işletim sistemlerinin içinde Kiril alfabesi bulunmaktadır. Teknoloji hayatı kolaylaştırmakta ve bu tip küçük sorunları çözmektedir. Bütün bu veriler ışığında diyebiliriz ki; amacı ‘‘Çerkes kalmak’’ olan her soydaşımız, kendi kültürüyle alakalı sayısız eseri okuyabilmek ve araştırabilmek için Kiril alfabesini öğrenmelidir. Anavatandaki kendi soydaşlarıyla tanışabilmek ve fikir alışverişinde bulunabilmek için Kiril alfabesini öğrenmelidir. Latin alfabesi, ancak ve ancak hızlandırılmış kurslarda ve Kiril alfabesinin -ALTERNATİFİ DEĞİL- tamamlayıcısı olarak öğretilmelidir. Elbette birçok alfabede olduğu gibi Çerkes alfabelerinde de bazı zorluklar vardır; fakat bu zorlukları düzeltmek yerine komple alfabeyi terk etmek mantıklı bir hareket olmaz! PEKİ ALFABE TARTIŞMASINDA DEVLETİN TUTUMU NE OLMALI? Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı’nın alfabe konusunda karar verici rol oynamak yerine Çerkeslerin şuan aktif olarak kullandığı Kiril alfabesini esas alması gerekir. Devleti ve resmî alfabesi olan bir halkın alfabesini değiştirmek etik değildir! Nasıl ki Arapça, İbranice, Yunanca, Japonca, Çince dersleri dünyanın hiçbir yerinde Latin esaslı öğretilmiyorsa, Çerkesçe’nin de Latin esaslı öğretilmesi yanlıştır. Eğer bir alfabe değişikliğine gidilecekse, bu karar Çerkes halkının inisiyatifine bırakılmalıdır. Çerkes dilbilimcilerin görüşlerini almadan, Çerkes dilinde ve lehçelerinde bulunan kompleks sesleri tam anlamıyla kavrayamadan ‘‘ben yaptım oldu’’ mantığıyla oluşturulan alfabeler bilimsellikten uzak ve bayağı olur! Ayrıca Latin alfabesi kullanan başka devletlerde de (Amerika, Almanya, Fransa vb.) bu tip girişimler yaşanacak olursa, durum içinden çıkılmaz bir hâl alacaktır. Örneğin Alman Latin alfabesiyle yapılacak bir girişim olduğunu farz edelim: • Normal Latin alfabesindeki ‘‘s’’ harfi, Alman alfabesinde kelimenin başında ise ‘‘z’’, sonunda ise ‘‘s’’ olarak okunur. • Normal Latin alfabesindeki ‘‘z’’ harfi, Alman alfabesinde kelime içinde ise ‘‘ts’’ olarak okunur. • Normal Latin alfabesindeki ‘‘sch’’ harfleri, Alman alfabesinde ‘‘ş’’ olarak okunur. 83  • Normal Latin alfabesindeki ‘‘Tsch’’ harfleri, Alman alfabesinde ‘‘ç’’ olarak okunur. • Normal Latin alfabesindeki ‘‘v’’ harfi, Alman alfabesinde ‘‘f’’ olarak okunur. • Normal Latin alfabesindeki ‘‘j’’ harfi, Alman alfabesinde ‘‘y’’ olarak okunur. • Normal Latin alfabesindeki ‘‘ch’’ harfleri, Alman alfabesinde ‘‘h’’ olarak okunur. Bu durumda yazım ve okuyuş, neye ve kime göre belirlenecek ve uygulamaya sokulacaktır? Hâl böyle iken, Kiril esaslı Çerkes alfabelerini öğrenmek ve bu alfabelerle üretilen eserlerden yararlanmak, en mantıklı yoldur. 84 KAYNAKÇA • BERZEG Sefer, Adıge-Çerkes Alfabesinin Tarihçesi, «Şenyuva Matbaası» Ankara, 1969. • УРЫС Хьэтэлий Щ., Адыгэ тхыбзэм и тхыдэ, «Эльбрус», Налшык, 2000. • HUVAJ Fahri, Adıge Alfabeleri, «Adıge Yayınları», Ankara, 2000. 85